ખલીલ ધનતેજવી

 ખલીલ ધનતેજવી

મૂર્ધન્ય કવિ-શાયર-ગઝલકાર-લેખક

 ‍જન્મતારીખ: 12 ડિસેમ્બર 1935

જન્મસ્થળ: ધનતેજ, વડોદરા

અવશાન:  4 એપ્રિલ 2021 (વડોદરા) (86 વર્ષ)

તેઓ ગુજરાતી અને ઉર્દૂ ગઝલકાર હતા, તેઓ મુશાયરાઓના બાદશાહ કહેવાતા, તેમણે ગુજરાતી ગઝલને લોકપ્રિય બનાવી હતી.

મૂળ વડોદરાના ધનતેજના વતની ખલીલ ધનતેજવીનું સાચું નામ ખલીલ ઈસ્માઈલ મકરાણી હતું. ફક્ત ચાર ચોપડી ભણેલા ખલીલ  વડોદરામાં તેજસ્વી પત્રકાર તરીકે પણ કામગીરી કરી ચુક્યા છે. વર્ષ 2004માં તેમને કવિ કલાપી પુરસ્કાર અને વર્ષ 2013માં વલી ગુજરાતી ગઝલ પુરસ્કાર અને વર્ષ 2019માં તેમને નરસિંહ મહેતા પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો હતો.

ખલીલ ધનતેજવી સાહિત્યની સાથે સાથે પત્રકારત્વ, પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ અને ફિલ્મ નિર્માણ સાથે સંકળાયેલા હતા

પોતાના ગામ પ્રત્યેના અપાર પ્રેમને કારણે ખલીલે પોતાનું નામ બદલીને પોતાની અટકની જગ્યાએ પોતાના ગામનું નામ રાખી લીધું. ત્યાર બાદ તેઓ સાહિત્ય જગતમાં ખલીલ ધનતેજવીના નામથી ઓળખાતા થયાં

ખલીલ ધનતેજવી ગુજરાત સમાચારના કટાર લેખક હતા. રવિપૂર્તિમાં ખુલ્લાં બારણે ટકોરા કોલમ લખતાં હતા. બુધવારની શતદલ પૂર્તિમાં ત્રિકોણનો ચોથો ખૂણો નામની કોલમમાં તેઓ સાંપ્રત પ્રવાહો વિશે લખતા હતા.

તેમણે નવલકથાઓ લખી હતી જેના પરથી ગુજરાતી ફિલ્મો પણ બની હતી. 

ખલીલ ધનતેજવીએ ઘણી ગુજરાતી ફિલ્મોમાં પટકથા લેખક તરીકે પણ કામ કર્યું હતું. છૂટાછેડા ફિલ્મના લેખન અને દિગ્દર્શન માટે તેમને રાજ્યકક્ષાના પુરસ્કારો પણ મળ્યા હતા.

૪ એપ્રિલ ૨૦૨૧ના રોજ વડોદરા ખાતે શ્વાસ લેવાની તકલીફના કારણે તેમનું અવસાન થયું હતું

ગઝલસંગ્રહ

• સાદગી
• સારાંશ (૨૦૦૮)
• સરોવર (૨૦૧૮)
• સોગાત
• સૂર્યમુખી
• સાયબા
• સાંવરિયો
• સગપણ
• સોપાન
• સારંગી

નવલકથા

• ડો. રેખા (૧૯૭૪)
• તરસ્યાં એકાંત (૧૯૮૦)
• મીણની આંગળીએ સૂરજ ઊગ્યો (૧૯૮૪)
• લીલા પાંદડે પાનખર (૧૯૮૬)
• સન્નાટાની ચીસ (૧૯૮૭)
• સાવ અધૂરા લોક (૧૯૯૧)
• લીલોછમ તડકો (૧૯૯૪)

અબ મેં રાશન કી કતારો મે નજર આતા હું

અપને ખેતો સે બીછડ ને કી સજા પાતાં હું

             આ ગઝલને તો વિખ્યાત ગાયક જગજીતસિંહે કંઠ આપ્યો હતો.

વાત મારી જેને સમજાતી નથી એ ગમે તે હોય ગુજરાતી નથી.

ખાલી ગઝલ જો હોય તો ફટકારી મારીએ

આ તો હદયની વાત છે, હાંફી જવાય છે.

તેમના જાણીતા શેર

હું ખલીલ, આજે મર્યો છું, એ પ્રથમ ઘટના નથી,

જિન્દગીભર હપ્તે હપ્તે રોજ ચૂકવાયો હતો.

એક તો આ જિંદગી ઓછી મળી,

એમાં જીવનભરની ખામોશી મળી.

ક્યાંક અમને વાર લાગી પહોંચતાં,

ક્યાંક અમને બાતમી ખોટી મળી.

ખલીલ, આ મહેફિલોમાં કાલ હું આવું કે ના આવું,

ફરક શું પડશે કોઈના અહીં હોવા ના હોવાથી.

કોઈ સ્થળે બેચાર મરે છે,

ક્યાંક કશે દસબાર મરે છે;

હિન્દુ મુસ્લિમ બંને સલામત,

માણસ વારંવાર મરે છે.

રગ રગને રોમ રોમથી તૂટી જવાય છે,

તો પણ મઝાની વાત કે જીવી જવાય છે;

ખાલી ગઝલ જો હોય તો ફટકારી કાઢીએ,

આ તો હ્રદયની વાત છે, હાંફી જવાય છે !

હું ચહેરો ત્યાં જ છોડીને તને મળવા નહિ આવું,

કે દર્પણ તોડી ફોડીને તને મળવા નહિ આવું.

ખલીલ ! આવીશ તો કે’ જે કે ઉઘાડેછોગ હું આવીશ,

હું માથામોઢ ઓઢીને તને મળવા નહિ આવું

તમે મન મૂકી વરસો, ઝાપટું આપણને નહીં ફાવે,
અમે હેલીના માણસ, માવઠું આપણને નહીં ફાવે.

એના ઘરની એક બારી મારા ઘર સામે હતી
મારી જે દુનિયા હતી મારી નજર સામે હતી

સ્થિર જળ સાથે અટકચાળા ન કર
કાંકરા નાખીને કૂંડાળા ન કર

રોજ આવે છે સ્વપ્ના પગને,
બોલાવે છે રસ્તા પગને.

તારા તરફ ફંટાઉં ત્યારે,
થાય છે જલસા જલસા પગને.

નદીને પૂછો, ગગનને પૂછો, ધરાને પૂછો શું પૂછવું છે,
હજાર પ્રશ્નો છે સૌની પાસે, બધાને પૂછો શું પૂછવું છે.

ફિલ્ડ માર્શલ સેમ માણેકશા (Sam Manekshaw )

 ફિલ્ડ માર્શલ સેમ માણેકશા

 ભારતના પહેલા ફિલ્ડ માર્શલ

 ભારતીય સેનાના અધ્યક્ષ હતા જેમના નેતૃત્વમાં ભારત દેશના લશ્કરે  ૧૯૭૧માં થયેલા ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધમાં વિજય પ્રાપ્ત કર્યો હતો, જેના પરિણામ સ્વરૂપે બાંગલાદેશનો જન્મ થયો હતો. ફિલ્ડ માર્શલ સેમ માણેક શો સેમ બહાદુર તરીકે જાણીતા છે. તેઓ 1971ની ઈન્ડો-પાક વોરના આર્મી ચીફ હતા. યુદ્ધના વિજયમાં તેમનો મહત્ત્વપૂર્ણ ફાળો હતો. તેમને પદ્મ ભૂષણ અને પદ્મ વિભૂષણ અવોર્ડથી નવાજવામાં આવ્યા હતા.

પુરુનામ: સામ હોરમૂસજી ફરામજી જમશેદજી માણેકશા

જન્મતારીખ: 3 એપ્રિલ 1914

જન્મસ્થળ: અમૃતસર, પંજાબ

અવશાન: 27 જુન 2008 (તામિલનાડુ)

સામ માણેકશાનો જન્મ ૩ એપ્રિલ, ૧૯૧૪ના દિવસે અમૃતસર શહેરમાં એક પારસી પરિવારમાં થયો હતો. એમનો પરિવાર ગુજરાત રાજ્યના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલા વલસાડ શહેરમાંથી પંજાબ રાજ્યમાં આવી ગયું હતું.

પારસી પરિવારમાં જન્મેલા સેમ સેનામાં જોડાવા માંગતા ન હતા, તેમના પિતા ડૉક્ટર હતા, તે પણ ડોક્ટર બનવાની ઇચ્છા રાખતા હતા. તેઓ ઇંગ્લેન્ડ જવા માંગતા હતા પણ તેમના પિતા માન્યા નહી, આથી તે સેનામાં જોડાય ગયા

 માણેકશાએ પ્રારંભિક શિક્ષણ અમૃતસર ખાતે મેળવ્યું હતું, ત્યારબાદ તેઓ નૈનીતાલ શહેર ખાતે શેરવુડ કૉલેજમાં દાખલ થયા હતા. તેઓ દેહરાદૂન ખાતે ઇંડિયન મિલિટ્રી એકેડમીના પહેલા બેચ માટે પસંદગી પામેલા કુલ ૪૦ છાત્રો પૈકીના એક હતા. ત્યાંથી તેઓ કમીશન પ્રાપ્તિ થયા બાદ ભારતીય સેનામાં ભરતી થયા હતા.

જ્યારે બીજું વિશ્વ યુદ્ધ થયું ત્યારે તે સમયે ભારતને આઝાદી મળી ન હતી, ત્યારે ભારતના સૈનિકો બ્રિટીશ સેના માટે લડતા હતા, સેમ માણેકશો  બ્રિટિશ ઇન્ડિયા આર્મીમાં કેપ્ટન હતા. તે સમયે તે જાપાન આર્મી વિરુદ્ધ પોતાના સૈન્યની આગેવાની કરી રહ્યા તરીકે જાણીતા છે. તેઓ 1971ની ઈન્ડો-પાક વોરના આર્મી ચીફ હતા. યુદ્ધના વિજયમાં તેમનો મહત્ત્વપૂર્ણ ફાળો હતો. તેમને પદ્મ ભૂષણ અને પદ્મ વિભૂષણ અવોર્ડથી નવાજવામાં આવ્યા હતા.

૧૯૩૭માં એક સાર્વજનિક સમારોહમાં ભાગ લેવા માટે લાહોર ગયેલા સામની મુલાકાત સિલ્લો બોડે સાથે થઈ હતી. બે સાલ જેટલા સમય ચાલેલી આ દોસ્તી ૨૨ એપ્રિલ ૧૯૩૯ ના વિવાહમાં પરિણામી. ૧૯૬૯ ના તેમણે સેનાધ્યક્ષ બનાવવામાં આવ્યાં. ૧૯૭૩ માં તેમણે ફીલ્ડ માર્શલ નું સન્માન પ્રદાન કરાયું.

૧૯૭૩ માં સેના પ્રમુખ ના પદ થી સેવાનિવૃત્ત થયા બાદ તેઓ વેલિંગટન માં વસી ગયા હતાં. વૃદ્ધાવસ્થા માં તેમને ફેફસા સંબંધી બિમારી થઈ ગઈ હતી અને તેઓ કોમા માં ચાલ્યાં ગયા હતા. તેમની મૃત્યુ વેલિંગટન ના સૈન્ય રુગ્ણાલય ના આઈસીયૂ માં રાત્રે ૧૨.૩૦ વાગ્યે થઈ.

૧૭મી ઇંફેંટ્રી ડિવીઝનમાં તૈનાત સૅમ એ પહેલી વાર દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ઘ માં યુદ્ધનો સ્વાદ ચાખ્યો, ૪-૧૨ ફ્રંટિયર ફોર્સ રેજિમેંટ ના કેપ્ટનના પદે બર્મા (બ્રહ્મદેશ) અભિયાન દરમ્યાન સેતાંગ નદી ના તટ પર જાપાનીઓ થી યુદ્ધ લડતા તેઓ ગંભીર રુપે ઘાયલ થઈ ગયા હતાં.

સ્વસ્થ થતા માણેકશા પહલાં સ્ટાફ કૉલેજ ક્વેટા, પછી જનરલ સ્લિમ્સ ની ૧૪મી સેના ના ૧૨ ફ્રંટિયર રાઇફલ ફોર્સ માં લેફ્ટિનેંટ બની બર્મા ના જંગલોમાં ફરી એક વાર જાપાનીઓ સાથી દ્વંદ્વ કરવા જઈ પહોંચ્યા, અહીં તેઓ ભીષણ લડ઼ાઈ માં ફરી ખરાબ રીતે ઘાયલ થયા, દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ઘ પૂર્ણ થયા બાદ સૅમ ને સ્ટૉફ આફિસર બનાવી જાપાનીઓના આત્મસમર્પણ માટે ઇંડો-ચાયના મોકલવામાં આવ્યાં જ્યાં તેમણે લગભગ ૧૦૦૦૦ યુદ્ઘબંદિઓ ના પુનર્વસનમાં પોતાનું યોગદાન આપ્યું.

૧૯૪૬ માં તેઓ ફર્સ્ટ ગ્રેડ સ્ટાફ ઑફીસર બની મિલિટ્રી આપરેશંસ ડાયરેક્ટ્રેટ માં સેવારત રહ્યાં, વિભાજન બાદ ૧૯૪૭-૪૮ ની કાશ્મીર ની લડાઈમાં પણ તેમણે મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા નીભાવી. ભારતની આઝાદી બાદ ગોરખાની કમાન સંભાળવા વાળા તેઓ પ્રથમ ભારતીય અધિકારી હતાં. ગોરખા ઓએ જ તેમને સૅમ બહાદુર ના નામથી સૌથી પહલા બોલાવવાની શરૂઆત કરી. બઢતીની સીડી ચઢ઼તા સૅમને નાગાલેંડ સમસ્યા ને સુલઝાવવા ના અવિસ્મરણીય યોગદાન માટે ૧૯૬૮ માં પદ્મભૂષણથી પુરસ્કૃત કરાયા.

૭ જૂન ૧૯૬૯ ના સૅમ માનેકશૉ જનરલ કુમારમંગલમ પછી ભારત ના ૮મા ચીફ ઑફ ધ આર્મી સ્ટાફ નું પદ ગ્રહણ કર્યું, તેમના આટલા વર્ષોના અનુભવ ની પરીક્ષાની ઘડ઼ી ત્યારે આવી જ્યારે હજારોં શરણાર્થિયોં ના જથ્થા પૂર્વી પાકિસ્તાન થી ભારત આવવા લાગ્યાં અને યુદ્ઘ અવશ્યંભાવી થઈ ગયો, ડિસેમ્બર ૧૯૭૧માં એ આશંકા સત્ય સિદ્ઘ હુઈ, સૅમ ના યુદ્ઘ કૌશલ સામે પાકિસ્તાન ની કરારી હાર થઈ તથા બાંગ્લાદેશ નું નિર્માણ થયું, તેમના દેશપ્રેમ અને દેશ પ્રતિ નિસ્વાર્થ સેવા ને અનુલક્ષી તેમને ૧૯૭૨ માં પદ્મવિભૂષણ તથા ૧ જાન્યુઆરી ૧૯૭૩ ના ફીલ્ડ માર્શલ ના માનદ પદ થી અલંકૃત કરવામાં આવ્યાં. ચાર દાયકાઓ સુધી દેશની સેવા કર્યા બાદ સૅમ બહાદુર ૧૫ જનવરી ૧૯૭૩ ના ફીલ્ડ માર્શલ ના પદ થી સેવાનિવૃત્ત થયાં.

જ્યારે ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે 1971 નું યુદ્ધ શરૂ થયું ત્યારે ઈન્દિરા ગાંધી ઇચ્છતા હતા કે તે માર્ચ મહિનામાં લડાય. પરંતુ સેમ જાણતા હતા કે યુદ્ધ માટેની તૈયારીઓ પૂર્ણ નથી, આથી તેમણે ઈન્દિરા ગાંધીને  લડવાની ના પાડી દીધી હતી અને 6 મહિના પછે આ લડાઇ માટે તે તૈયાર થયા હતા.

માણેકશા ખુલીને પોતાની વાત કરવા વાળા હતાં. તેમણે એક બાર તત્કાલીન પ્રધાનમંત્રી ઇંદિરા ગાંધી ને 'મૈડમ' કહવા નો ઇનકાર કરી દીધો હતો. તેમણે કહ્યું હતું કે આ સંબોધન 'એક ખાસ વર્ગ' માટે થાય છે. માણેકશા એ કહ્યું કે તેઓ તેમને પ્રધાનમંત્રી જ કહેશે.

તેઓ ભારતીય સેનાના પ્રથમ જનરલ હતા કે જેમને પ્રમોશન આપી ફીલ્ડ માર્શલનું પદ આપવામાં આવ્યું હતું.

ફિલ્ડ માર્શલ માણેકશોએ 1934 થી 2008 સુધી સેવા આપી હતી. જેમાં તેમણે બીજું વિશ્વ યુદ્ધ, 1962 નું ભારત-ચીન યુદ્ધ, 1965 નું ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ, 1971 ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધમાં ભાગ લીધો હતો. ભારત-ચીન યુદ્ધ અને ત્યારબાદની તમામ લડાઇઓ માણેકશાના નેતૃત્વ હેઠળ લડવામાં આવી હતી.

1971 માં પાકિસ્તાન સાથેની યુદ્ધમાં ભારતે જીત મેળવી હતી, ત્યારબાદ બાંગ્લાદેશનો જન્મ થયો હતો, આ યુદ્ધમાં તેમણે પાકિસ્તાનના 90000 સૈનિકોને આત્મસમર્પણ કરાવ્યુ હતુ જે એક ઐતિહાસિક ઘટના છે.

ફૌજમાં ગોરખા સૈનિકો એમને સામ બહાદુર કહેતા હતા.

દહેરાદુનમાં આઠમી ગોરખા રેજિમેન્ટની છાવણીમાં એક રૂમ રખાયો છે, જે સામ બહાદુર રૂમ કહેવાય છે:

લશ્કરમાં જનરલ 58 વર્ષે રિયાટર થાય છે. લેફટેનન્ટ જનરલ 56 વર્ષે, મેજર જનરલ 54 વર્ષે. બ્રિગેડિયર બાવન વર્ષે નિવૃત થાય છે, કર્નલ 50 વર્ષે અને ફિલ્ડ માર્શલ... એ રિટાયર થતો નથી!

સેમ માણેકશોનાં જીવન પ૨ પ્રોડસુ૨ ૨ોની સ્ક્રુવાલા બાયોપિક ફિલ્મ "સેમ બહાદુર"  બનાવી ૨હ્યા છે જેમા સેમ માણેકશોનો અભિનય વિકી કૌશલ કરશે. તેમની 12મી પુણ્યતિથિ પર વિકીએ એક વીડિયો શેર કરી તેમને શ્રદ્ધાંજલિ આપી હતી.

મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજી ગોહિલ (Maharaja Krishna Kumarsinhji Gohil)

 મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજી ગોહિલ

ભાવનગર રાજ્યના છેલ્લા રાજવી

જન્મતારીખ: 19 મે 1912

જન્મસ્થળ: ભાવનગર

પિતાનું નામ: ભાવસિંહજી ગોહિલ (બીજા)

માતાનું નામ: નંદકુવરબા

અવશાન: 2 એપ્રિલ 1965

નિલમબાગ પેલેસ

મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજી પ્રજામાં અપાર લોકચાહના ધરાવતા હતા. તેઓના નામની આગળ માત્ર મહારાજા કે રાજવી નહીં પરંતુ પ્રાતઃ સ્મરણીય એવું બિરૂદ લગાડવામાં આવે છે

તેઓ ભાવનગરના 9માં મહારાજા હતા.

કૃષ્ણકુમારસિંહનો જન્મ 19 મે 1912ના રોજ ભાવનગરમાં થયો હતો. 

તેઓ મહારાજા ભાવસિંહ (દ્વિતિય) ના જ્યેષ્ઠ પુત્ર અને તેમની ગાદીનાં વારસ હતા. 

કૃષ્ણકુમારસિંહએ તેમના પિતાનાં અવસાન બાદ ૧૯૧૯માં ભાવનગરની ગાદી સંભાળી ત્યારે તેમની ઉંમર ફક્ત 7 વર્ષની હતી, પુખ્યવયના થતાં તેઓએ ૧૯૩૧માં રાજ્યની ગાદી સંભાળી હતી.

કુશળ રાજનીતિજ્ઞ, અભ્યાસી અને દૂરંદેશી ધરાવનાર પ્રભાશંકર પટ્ટણી દ્વારા તેમનું ઘડતર થયું

 તેઓએ અંગ્રેજ હકુમત હેઠળ ૧૯૩૧ સુધી શાસનની ધુરા સંભાળી હતી.

બાર તેર વર્ષની ઉંમરે ભાવનગર આવેલા ગાંધીજી સાથે કૃષ્ણકુમારસિંહની મુલાકાત યોજાઈ, જેમનાથી તેઓ ઘણા પ્રભાવિત થયા હતા. પ્રભાશંકર પટ્ટણીના સાનિઘ્ય અને માર્ગદર્શન તેમનું ઘડતર બળ બની રહ્યા.

 ભાવનગર રાજ્યના દિવાન પ્રભાશંકર પટ્ટણીના સાનિધ્ય અને માર્ગદર્શન હેઠળ તેમણે 'મારી પ્રજાનું કલ્યાણ થાઓ' સૂત્ર પર પ્રજાલક્ષી કાર્યો ઉપરાંત ભાવનગર રાજ્યની ધારાસભા, ગ્રામ પંચાયતની રચના અને રાજ્ય વેરા વસૂલાત પધ્ધિતમાં સુધારા કર્યો હતો.

 રાજકોટની રાજકુમાર કોલેજમાં અભ્યાસ કર્યા પછી કૃષ્ણકુમારસિંહને ઇંગ્લેન્ડની વિખ્યાત પબ્લીક સ્કૂલ હેરોમાં મૂકવામાં આવ્યા હતા. ત્યાં ત્રણ વર્ષ અભ્યાસ કરી ક્રિકેટ, ફૂટબોલ, નિશાનબાજી વગેરેનો શોખ કેળવ્યો. 

ઈ.સ. ૧૯૩૧માં કૃષ્ણકુમારસિંહ પુખ્ત વયનાં થતાં રાજ્ય વહીવટની ઘૂરા સંભાળી લીધી. તે જ વરસે ગોંડલના યુવરાજ ભોજરાજનાં પુત્રી વિજયાબા સાથે તેમનાં લગ્ન લેવાણાં. 

ઈ.સ. ૧૯૩૧ માં મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહના લગ્ન ગોંડલનાં મહારાજા ભોજરાજસિંહના પુત્રી અને મહારાજા ભગવતસિંહજીના પૌત્રી વિજયાબા કુંવરબા સાથે થયા. આ લગ્નથી એમને બે પુત્રો અને ત્રણ પુત્રીઓ મળીને પાંચ સંતાનો થયા.

ક્રુષ્ણકુમારસિંહએ પોતાના પિતા અને દાદા દ્વારા શરુ કરાયેલા સુધારાના કામો, જેવા કે રાજ્યમાં વેરા વસૂલાતની પદ્ધતિમાં સુધારા, ગ્રામ-પંચાયતોની અને ભાવનગર રાજ્યની "ધારાસભા" ની રચના વગેરે આગળ ધપાવ્યા.

 પ્રગતિમય શાસનને લીધે એમને ઈ.સ. ૧૯૩૮ ના વર્ષમાં કે.સી.એસ.આઈ.ના ઈલ્કાબથી નવાજવામાં આવ્યા હતા. 

છતાં તેઓ હંમેશા "ભારતની સ્વતંત્રતા" માટે કટીબદ્ધ રહ્યા હતા અને એટલે જ ભારત સ્વતંત્ર થતાની સાથે ભારતીય ગણતંત્રના કાઠિયાવાડ રાજ્ય સાથે પોતાનું રાજ્ય ભેળવી દેનારા પ્રથમ રાજવી હતા

ઇ.સ. ૧૯૪૮માં કૃષ્ણકુમારસિંહ મદ્રાસના પ્રથમ ભારતીય રાજ્યપાલ બનવાનું બહુમાન મેળવ્યું. 

એજ વર્ષે એમને રોયલ ભારતિય નૌકાદળના માનદ્દ કમાન્ડર પણ બનાવાયા. 

ભાવનગરમાં આવેલા નંદકુંવરબા ક્ષત્રિય કન્યા વિદ્યાલયના પ્રમુખ તરીકે અને યુનાઇટેડ સર્વિસીઝ ઈંસ્ટિટ્યુટ ઑફ ઈન્ડિયાના વાઈસ-પેટ્રન તરીકે પણ કાર્ય કર્યુ. 

૨ એપ્રિલ ૧૯૬૫ના દિવસે હદયરોગના હુમલાથી 52 વર્ષની ઊંમરે અને 46 વર્ષના શાસનકાળ પછી  ભાવનગરમાં જ અવસાન થયુ.

ભાવનગર યુનિવર્સિટી હવે મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજી ભાવનગર યુનિવર્સિટી તરીકે ઓળખાય છે

 મહારાજા કૃષ્ણકુમારે પોતાના લગ્ન પ્રસંગે બંધાયેલા વિશાળ અને ભવ્ય મંડપને ‘ટાઉન હોલ’ તરીકે જાહેર કરીને પ્રજાના ઉપયોગ માટે ભાવનગરની પ્રજાને ભેટ આપી દીધો હતો.

ભાવનગરનું ગૌરીશંકર તળાવ એટલે કે બોરતળાવને મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજી અને સમગ્ર રાજવી પરિવારની અનમોલ ભેટ અને મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજીની દીર્ઘદૃષ્ટિનો ઉમદા નમૂનો ગણવામાં આવે છે. ભાવનગરના રાજવી પરિવારે કોઈપણ નદી કે નાળા પર આધારીત નહીં પરંતુ માળનાથના ડુંગરામાંથી ભીકડા કેનાલ દ્વારા વરસાદી પાણી લાવીને ઉભુ કરેલું આ ગૌરીશંકર તળાવ તેની આ બાબત માટે તો અજોડ છે જ સાથે ભાવનગર માટે ગૌરવરૂપ પણ છે. મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજીની દીર્ઘદૃષ્ટિનો ઉમદા નમૂનો ગણવામાં આવે છે

સ્વતંત્ર ભારતના એકીકરણ કરવા માટે સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલને સૌ પ્રથમ પોતાનું રાજ્ય આપ્યું હતું. તેઓએ ૧૫મી જાન્યુઆરી, ૧૯૪૮ના રોજ પોતાની સઘળી સંપત્તિ સાથે 1700 પાદર ધરાવતા ભાવનગરના રજવાડાને રાષ્ટ્રપિતા મહાત્મા ગાંધીજીના ચરણે ધરણી દઈ પ્રથમ પુનિત આહૂતિ આપી.

આઝાદી બાદ ઈ.સ. ૧૯૪૮માં મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજી નવા અસ્તિત્વમાં આવેલા મદ્રાસ રાજ્યના ગવર્નર તરીકે નિમાયા ત્યારે માસિક એક રૂપિયાનું પ્રતિક માનદ્દ વેતન સ્વીકારી પ્રજાસેવાનો અને ત્યાગનો ઉત્તમ દાખલો બેસાડયો

ભાવનગર સ્ટેટના રાજકુંવર મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજી માટે રાજકવિ પીંગળશી પાતાભાઈએ હાલરડું લખ્યું હતું. જેની પ્રથમ પંક્તિ આ પ્રમાણે છે, ગોહિલજીનું હાલરડું હું ગાજ, હેતે હેતેથી હીંચકાવું.. ગોહિલ (ટેક), સોના રૂપાનુ પારણું સુંદર, મુખડું કુમારનું મરમાળું, ચિતડા લિએ છે ચોરી.. ગોહિલ

બ્રાઝિલમાં કૃષ્ણકુમારસિંહજીની પ્રતિમા અને ‘ભાવનગર’ નામે વસાહત:

બ્રાઝિલ દેશમાં મોટી જાગીર અને વિશાળ ફાર્મ ધરાવતા સેલ્સો ગ્રાસિયા નામના ધનિક પશુપાલક સીડ પશુની ઓલાદ સુધારવા માટે કૃષ્ણકુમારસિંહજી પાસેથી ગીરની જાતવંત બે ગાયો અને વધારામાં એક ધણખૂંટ આ ત્રણેય પશુઓને લઈ પોતાના દેશ બ્રાઝિલમાં ગયો. ગીર ગાયની ઓલાદ એટલી બધી માફક આવી ગઈ કે, ક્રમે ક્રમે ગીરની ગાયો બ્રાઝિલના પશુ પ્રદર્શનમાં ઈનામો મેળવતી થઈ. આખા બ્રાઝિલ દેશમાં ભાવનગર અને મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજીનું નામ ગૂંજવા લાગ્યું ‘ભાવનગર’ નામે એક વસાહત, કૃષ્ણકુમારસિંહજીની પ્રતિમા અને ગીર ગાયની સ્મૃતિમાં ચલણી સિક્કાઓ બહાર પડ્યા.

યાદગાર પ્રસંગો

પ્રસંગ-1

મહારાજા શ્રી કૃષ્ણકુમારસિંહજી ગોહિલ ભાવનગર એ રાજકોટ રાજકુમાર કોલેજમાં અભ્યાસ કરતા એ સમયમા રાજકોટ આજી ડેમનુ બાંધકામ ચાલતુ હતુ કુંવરને કોઈ એ આવીને કહ્યુ બાપુ આજી ડેમ બનાવવા લોકફાલો કરવામા આવી રહ્યો છે તમારે એમા કંઇ મદદ કરવી હોય તો. બાપુ એ એક ચિઠિ ભાવનગર મહારાજા સાહેબ ને ઉદેશીને લખી આપી અને લખ્યુ કે બાપુ ને માલુમ થાય કે રાજકોટ ની પ્રજાના પીવા ના પાણી માટે આજીડેમનુ બાંધકામ થઇ રહ્યુ છે તો મે એમા 10 હજાર રૂપિયા લખાવેલ છે તો બાપુ આપ એ મોકલી આપશો ત્યારે મહારાજા ભાવસિંહજી એ જવાબ આપતા કહ્યુ કે કુંવરને માલુમ થાય કે તમે મને પૂછ્યા વગર અને જે મારી ભાવનગરની પ્રજાને એ પાણી નો કોઈ ફાયદો ન હોય અને ભાવનગરની પ્રજાના પૈસા હુ એમ તમને ન મોકલી શકુ જેથી એની વ્યવસ્થા તમે કરી લેજો ત્યારે કુંવર એ પત્ર મલ્યા પછી કૃષ્ણકુમારસિંહજી બાપુ એ પોતાના પૈસા આપ્યા હતા. આને જ કેવાય ને પ્રજા પ્રેમ. બંને પ્રજા પ્રત્યેની વફાદારી રાજશાહીમા હતી.

પ્રસંગ-2

ભાવનગરનું રાજ અખંડ ભારતના નિર્માણ માટે સોઁપી દેવાનું હતું. સરદાર પટેલ સાથે બધા દસ્તાવેજી કરાર થઈ ચુક્યા હતા. એ વખતે ગોહિલવાડનો છેલ્લા ધણી મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજી રાણીવાસમાં ગયા. મહારાણી વિજયાકુંવર બાને જઈને કહ્યું કે…

“મહારાણી! ભાવનગર હવે સોંપી દેવાનું છે. હું તમને એ પૂછવા આવ્યો છું કે, રાજ્ય તો હું સોંપી દઈશ પણ તમારા કિંમતી ઘરેણાં-દાગીના ઉપર તો તમારો જ હક્ક થાય. એટલે તમને પૂછું છું કે, એ દાગીનાનું શું કરવાનું છે?”તે દિવસે મહારાજા ભગવદ્સિંહજીની પૌત્રી અને ગોહિલવાડની રાજપૂતાણીએ જવાબમાં એક જ વાક્ય કહેલું, “મહારાજ! જ્યારે આખેઆખો હાથી જતો હોય ને…ત્યારે એનો શણગાર ઉતારવા ન બેસાય!”

પ્રસંગ-3

ભાવનગરના પ્રજાપાલક રાજવી મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહ ગોહિલ બાગમાં બેઠા છે.સામે બીજા રાજપુરુષો પણ બિરાજમાન છે.વાતો ચાલે છે. તેઓ જે બગીચામાં બેઠા હતાં એની પાસે જ બાગની હદ પૂર્ણ થતી હતી,દિવાલ હતી.દિવાલની પેલી બાજુ નગરનો જાહેરમાર્ગ હતો.વાત જાણે એમ છે કે,દિવાલને અડીને બાગની અંદરના ભાગમાં એક બોરડી ઉભી હતી. જોરાવર બોરડી!મીઠા મધ જેવા, જોતા લાળ ટપકી પડે એવા, ફણગાવેલા ચણાના ટેઠવા જેવા પાક્કાં બોર ઝુમતાં હતાં.બોરડી પ્રમાણમાં એક વૃક્ષ બની ગયેલી એટલે હાથેથી તો બોર આંબવા અશક્ય હતાં.થોડીવાર થઇ હશે ને અચાનક સણણણ…ઝુમમ…કરતો એક પથ્થર આવ્યો.આવીને સીધો કૃષ્ણકુમારસિંહજી ગોહિલના કપાળ સાથે અથડાયો. બહાર રસ્તા પર જતાં આ આદમીએ શાહીબાગની દિવાલ પરથી ઝળુંબતી બોરડીને જોઇ, એની શોભા વધારતા અને જીભને ભીઁજવી નાખતા રસીલા બોર લટકતાં જોયા. અત્યારે તો કોણ જોતું હોય વળી!અને એણે ચૂપકીદીથી એક પથ્થર ઉપાડીને બોરડી તરફ ઘા કર્યો. એને ખબર નહોતી કે બાગમાં પાસે જ ભાવનગરનો ધણી બેઠો છે અને પથ્થરો જઇને એના કપાળમાં વાગ્યો છે! સિપાઇઓ મહારાજા સામે લઇ ગયાં અને રાજવીના કપાળે ઘા જોયો એટલે એને ફટ દેતાંકને ખ્યાલ આવી ગયો કે હવે એનું આયખું ખતરામાં છે! “કોણે,તે ઘા માર્યો છે?” “હા,બાપુ!મારાથી ભૂલ થઇ ગઇ!” “કેમ પથ્થર ફેંક્યો હતો, ભાઇ?”“બાપુ!રસ્તે હાલ્યો જતો’તો ને આ ઝળુંબતી બોરડી જોઇ તો થયું કે લાવ કોઇ જોતું નથી ત્યાં ઘા મારુંને એકાદ-બે બોર પડે તો પેટમાં નાખું.પાછી ભૂખ પણ બઉ લાગી’તી બાપુ.પણ હવે કોઇ દિ’ આમ નઇ થાય, બાપુ!”એ થથરતો હતો. કૃષ્ણકુમારસિંહએ પેલાં માણસ સામે જોઇને સ્મિત કર્યું. અને એ જ ક્ષણે પોતાના ગળામાં રહેલો હાર કાઢીને એને આપી દીધો. “લે ભાઇ!એક બોરડીને પથ્થર મારવાથી એ જો મીઠા બોર આપતી હોય તો હું તો રાજા છું. મને પથ્થર માર્યો તો હું આટલું ના આપું તો તો ગોહિલવાડની ધરા લાજે!”

પ્રસંગ-4

ભારત આઝાદ થયું હતું અને રજવાડાઓનું વિલિનીકરણ કરવાની યોજના બની હતી અને સરદાર પટેલ જયારે સહી માટે ભાવનગર મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહ પાસે આવે છે ત્યાંરે મહારાજા સરદારને કહે છે કે "વલ્લભભાઈ આ ભાવનગર રાજ્ય અને સંમ્પતિ હુ પ્રજાના કલ્યાણ માટે ભારત સરકાર ને સોંપુ છુ એમ કહીને તેમણે 1700 પાદર ભારત સરકારને સોપ્યા. સમય જતાં તેમને મદ્રાસ રાજ્યના ગવર્નર બનાવવામાં આવ્યા તેમછતાં ગામની પ્રજા તો હજી તેમને જ મહારાજા માનતી હતી. ઘટના જાણે એમ બની કે, એક ખેડૂતના બે બળદ ચોરાઇ ગયા. ખેડૂતને હજુ એમ જ હતું કે રાજ તો કૃષ્ણકુમારનું જ છે. એટલે એ ખેડૂત ફરિયાદ કરવા ભાવનગર નીલમબાગ પેલેસમાં આવ્યો. ત્યાં તેને જાણવા મળ્યું કે કૃષ્ણકુમારસિંહજી તો મદ્રાસ રાજના ગવર્નર છે અંતે આશા સાથે તે અભણ ખેડૂ મદ્રાસ પહોંચ્યો અને કૃષ્ણકુમારસિંહને પોતાની વ્યથા સંભળવીને કહ્યું રાજા, આ બળદના ચોર સામે તમે પગલા લો. અંતે કૃષ્ણકુમારસિંહજીએ તેને કહ્યું કે, હું હવે ભાવનગરનો ધણી નથી રહ્યો હું મદ્રાસનો ગવર્નર છું પરંતુ તારી આ રાજવી પ્રત્યેની ભાવના છે તે જાણીને હું ગદગદ થયો છું લે આ 5 હજાર રૂપિયા તું નવા બળદ ખરીદી લે જે.

ભીખુદાન ગઢવીના મુખે પ્રસંગ

પ્રસંગ-5

આ પ્રજાલક્ષી રાજવી 2 એપ્રિલ, 1965ના રોજ હૃદયરોગના હુમલાથી અવસાન પામ્યા. તેમના અવસાનના સમાચાર વાયુવેગે ભાવનગરમાં પ્રસરી ગયા અને આ મહારાજાના માનમાં આખુય ભાવનગર સ્વયંભૂ, જડબેસલાક બંધ હતું. લોકોએ ઘરે ચૂલા નહોતા સળગાવ્યા અને આખુંય ભાવનગર શેરીઓમાં ઉમટી પડેલું. મિત્રો, ભારત વર્ષમાં આવા અનેક રાજવીઓ થઇ ગયા જેમને તેમની પ્રજા આજે પણ યાદ કરે છે.

પ્રસંગ-6

અઢાર સો પાદરના ધણી ભાવનગરનાં મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજી એક વખત નગરચર્ચામાં નીકળે છે. તે વખતે તેમને “અન્નદાતા - જય માતાજી” એવા શબ્દો કાનમાં અથડાયા. મહારાજા પાછું ફરી જુવે તો સામે જેની આંખમાં ખુમારી છે તેવો બકરીઓ ચરાવતો એક ગરીબ યુવાન પોતાના મહારાજાને આદરથી પ્રણામ કરીને ઉભો હતો.

“શું નામ છે તારું?” રાજાએ પુછ્યું.

“મુબારક, અન્નદાતા યુવાને જવાબ આપ્યો.

ફરી મહારાજાએ પૂછ્યું, કે ભાવનગર માટે કામ કરીશ ?”

“જરૂર મહારાજ, કેમ નહી!”

તેમને નિલમબાગ પેલેસમાં ચોકીદારની નોકરી આપવામાં આવી. ધીરે ધીરે તેમની ઈમાનદારી જોઇને તેમને નિલમબાગ પેલેસના રાજખજાનાની ચાવીઓની જવાબદારી સોપવામાં આવી. રાજખજાનામાં મહારાણીના મોંઘા ઘરેણાં પણ રહેતા. મહારાણીને જયારે પ્રસંગોપાત ઘરેણાં જોઈતા હોય ત્યારે મુબારક ચાવીઓ આપે એટલે મહારાણી તેમાંથી જોઈતા ઘરેણાં લઇ લે અને પછી ફરીથી એજ પટારાઓ ઘરેણાં મૂકીને ચાવીઓ મુબારકને સોંપી દે, આ નિત્યક્રમ હતો, આજ ઘરેણાંઓમાં મહારાણીને સૌથી પ્રિય એવો હીરાજડિત હાર પણ રહેલો હતો.

એક વખત એવું બન્યું કે પટારામાં એ હાર જોવા ના મળ્યો, મહારાણીએ ખુબ શોધ્યો પણ હાર મળે જ નહિ. મહારાણીને મુબારક પર અપાર ભરોસો હતો તેમ છતાંય નાનો માણસ છે ભૂલ નહિ કરી હોય ને એવા વિચારોથી બેચેન રહેવા લાગ્યાં. થોડા સમય પછી મહારાણીની બેચેની ભાવનગર મહારાજથી છુપી ના રહી. કારણ પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે રાજહઠ સામે મહારાણીએ હાર અંગે આખી વાત કરી. ભાવનગર મહારાજાએ તરત જ આદેશ કર્યો કે મુબારકને રાજદરબારમાં હાજર કરો. નિલમબાગ પેલેસની ચોકીદારી કરતો મુબારક જયારે ભાવનગર ઠાકોર સાહેબ સમક્ષ હાજર થયો ત્યારે હાર અંગે પ્રેમથી મુબારકને પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે મુબારકએ આ અંગે સાવ અજાણ હોવાનું જણાવ્યું. ભાવનગર મહારાજાએ પણ મુબારકને કોઈ ઠપકો આપ્યા વગર જવા દીધો, પરંતુ મુબારક હારની ચોરીના લાગેલા "આણ"થી બેચેન બની ગયો. સીધો જ ઘરે ગયો અને નમાજનો રૂમાલ પાથરી આકાશ તરફ મીટ માંડીને અલ્લાતાલાને એક જ અરજ કરી કે "જો મેં ઈમાનદારીપૂર્વક નોકરી કરી હોય અને ક્યારેય હું ઈમાન ચુક્યો ના હોય તો ક્યાં તો ચોરીના આ આણમાંથી મુક્ત કરાવજે ને ક્યાં તો મને મારા શરીરથી જીવને "બસ આટલો જ અંતરનો પોકાર કરીને ઘરના એક ખૂણામાં બેસીને પ્રાર્થના કરવા લાગ્યો અને અન્ન જળનો ત્યાગ કરી દીધો.

કુદરતનો પણ એક સર્વસ્વીકૃત નિયમ છે. "સત્યની કસોટી થાય પણ છેવટે જીતતો સત્યની જ થાય" એજ રાત્રે અચાનક મહારાણીને ગાઢ નિંદ્રામાંથી અચાનક જ એકાએક બેઠા થઇ ગયા ને યાદ આવી ગયું કે ઉતાવળમાં હાર પટારામાં મુક્યો જ નહોતો પણ અરીસા પાસે રાખી દીધો હતો. તરત જ તપાસ કરતા હાર મળી આવ્યો.

રાત્રે જ ભાવનગર મહારાજને હાર મળી ગયાની જાણ કરવામાં આવી. બંનેને ખુબ પસ્તાવો થયો કે "મુબારક પર ખોટી શંકા કરી એક નેક ઈન્શાનનો આત્મો દુભાવ્યો "સવારે મુબારકને નિલમબાગ પેલેસના રાજદરબારમાં બોલાવવામાં આવ્યો અને હાર મળી ગયાની જાણ કરી અને આત્મો દુભાયો હોય તો માફી માગી.

હાર મળી ગયો છે એ વાતની ખબર પડતાં જ મુબારકના જાણે જીવમાં જીવ આવ્યો હોય એમ "આકાશ ભણી મીટ માંડીને સજળ નયને એટલું જ બોલ્યો કે "હે પરવર દિગાર તે આજ મારી ઇજ્જત બચાવી લીધી" બસ આટલું કહીને મુબારકે રાજખજાનાની ચાવીઓ ભાવનગર મહારાજાને સોંપી દીધી. ભાવનગર મહારાજાએ ખુબ આગ્રહ કર્યો ત્યારે માંડ મુબારક ફરીથી" ચોકીદાર" તરીકે નોકરીએ રહેવા સહમત થયો. વર્ષો સુધી મુબારક નિલમબાગ પેલેસની ચોકીદારી કરતો રહ્યો. મુબારકની ઈમાનદારી - વફાદારી અને કર્તવ્ય નિષ્ઠા પર કોઈ શક ન કરી શકે એવી છાપ અને ધાક મુબારકની ભાવનગર રાજમાં વર્તાતી.

વર્ષો બાદ એક દિવસ ભાવનગર મહારાજને સમાચાર મળ્યા કે "નિલમબાગ પેલેસનો ચોકીદાર "મુબારક" આજ અલ્લાહને પ્યારો થઇ ગયો છે. મહારાજાને પણ આંખે આંસુ આવી ગયા. પોતાના સેવકોને આદેશ કર્યો કે "મુબારક" નો જનાજો નીકળે ત્યારે મને જાણ કરજો મારે મારા મુબારકને અંતિમ વિદાય અને કાંધ આપવા જવું છે.

મુબારકના મૃત્યુને કલાકો વીતવા છતાં મુબારકના જનાજાના સમાચાર ના મળતા ભાવનગર મહારાજાએ તપાસ કરાવવા માણસોને મોકલ્યા ત્યારે ખબર પડી કે મુબારકને જનાજામાં ઓઢાડવાનું કફન ખરીદવાના પણ મુબારકના પરિવાર પાસે પૈસા નથી. ભાવનગર મહારાજા આટલું સાંભળતા જ ચોધાર આંસુએ રડી પડ્યા કે "નિલમબાગ પેલેસના રાજ ખજાનાની ચાવીઓ" જેને હસ્તક રહેતી એવા મારા મુબારકની આવી હાલત? તરત જ ભાવનગર મહારાજાએ હુકમ કર્યો કે "ભાવનગર રાજને શોભે એ રીતે મુબારકની અંતિમવિધિ કરવામાં આવે અને મુબારકના પરિવારને તમામ મદદ કરવામાં આવે" અને મુબારકની આવી હાલત કેમ થઇ એની તપાસ કરતા માલુમ પડ્યું કે મુબારકને જે પગાર મળતો તે જરૂરિયાતમંદને મદદ કરવામાં ખર્ચી નાખતો.

નીલમબાગના ચોકીદાર "મુબારક" નો જનાજો નીકળ્યો ત્યારે ભાવનગરના મહારાજાએ એક ઈચ્છા વ્યક્ત કરીને એ ઈચ્છા પુરી પણ કરી કે "મારા મુબારકને તમે જરૂર કાંધ દેજો પણ એક કાંધ તો હું શરૂઆતથી અંત સુધી હું જ આપીશ "ભાવનગર મહારાજ મુબારકના ઘરથી કબ્રસ્તાન સુધી ઉઘાડા પગે ચાલ્યા હતા અને કાંધ દીધી હતી. આજે પણ ભાવનગરના મુસ્લિમ કબ્રસ્તાનમાં "મુબારક" ની કબર છે અને ભાવનગરના મહારાજાએ મુબારકની કબર પર કબરનું નામ કોતરાવ્યું છે "ધ લોક ઓફ નિલમબાગ"

પ્રસંગ-7

હાલ મહામારી કોરોના વાયરસ ના કપરા સમય હોય ત્યારે મહારાજા ને પ્રજાનાં આરોગ્ય માટે થયેલ ચિંતા ની નાનકડી ઘટના.

1945 ની સાલમાં મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજી એ વાતવાતમાં ઈચ્છા દર્શાવેલી કે ઘણા લોકોને મારી નાખનાર ક્ષયરોગનો (T.B) કોઈક ઉપાય થવો જોઈએ અને આ કામ જો ભાવનગર રાજ્ય દ્વારા કરવામાં આવે તો અતિઉત્તમ.

આ વાત અમરેલીના શેઠ ખુશાલદાસ જે. મહેતા (K. J. Mehta) ને જાણવામાં આવી.તેમણે મહારાજા સાથે ચર્ચા કરીને 1 લાખ 61 હજાર રૂપિયાનો ફાળો એકત્ર કર્યો.આ સાથેજ મહારાજા એ સંકલ્પ કર્યો કે રાજ્ય તરફથી તેઓ પણ 1 લાખ રૂપિયા ની સાથે સૂકા હવામાન ખુલી જમીન માટે વખણાતા સોંગઢથી 2 કી. મી દૂર જીથરી(અમરગઢ) ગામે 450 વિઘા જમીન દાન આપી.

વાત હજુ અહીં અટકતી નથી , આયોજન આગળ વધ્યું એટલે મહારાજાને પૂછવામાં આવ્યું કે હોસ્પિટલ નું નિર્માણ પૂર્ણ થયેથી તખ્તી પર રાજયકુટુંબ કે પુર્વજોમાંથી કોનું નામ આપ જોડવા ઈચ્છો છો ? મહારાજા એ સરળતાથી જણાવ્યું કે હોસ્પિટલ બનાવવી એ રાજ્યની ફરજ છે એમાં અમારે જસ ન લેવાનો હોય.આથી મારે કોઈ નામ સુચવવું નથી. નામ તો જેમણે આ સમગ્ર કામગીરીમાં વિશેષ યોગદાન આપ્યું છે અને તમામ પ્રયત્નો કર્યા છે તે ખુશાલદાસ મહેતા નું આપવું જોઈએ. 

આ રિતે પ્રજાહિત માટે ઉદારતા અને અન્યને મોટા કરવાની ભાવના મહારાજા ની લાક્ષણિકતા હતી.

જોકે આજે આ ડેન્ટલ હોસ્પિટલમાં અને કોલેજ તરીકે ફેરફાર થયેલ છે પરંતુ એક સમયે સમગ્ર ગુજરાતમાં એક માત્ર સૌથી મોટી ટ્રસ્ટની T.B હોસ્પિટલ તરીકે વિખ્યાત હતી

મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજીને મળેલ ખિતાબ અને સન્માન

જીવનપર્યાત 'મારી પ્રજાનું કલ્યાણ થાઓ' સૂત્રને વળગી રહેલા પ્રજાવત્સલ રાજવી મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજીને આજના દિવસે વંદન

 તેમણે કરેલા પ્રજાકલ્યાણના કાર્યો અવિસ્મરણીય અને આદરણીય છે. જેના પર ગોહિલવાડવાસીઓ આજે પણ ગર્વ અનુભવે છે.

ભારતીય રિઝર્વ બેંક (RBI)

ભારતીય રિઝર્વ બેંક (RBI)

 સ્થાપના દિવસ 1  એપ્રિલ 1935

RBI એ ભારતની સર્વોચ્ચ બેંક છે.

જેનુ પુરુ નામ  રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા છે.

ભારતીય રિઝર્વ બેંક (આરબીઆઈ) એ ભારતની સેન્ટ્રલ બેંક છે.

RBI એ ભારતની કેન્દ્રીય બેંક છે જે  આરક્ષિત ચલણી નાણાને લગતી નાણાંકીય નીતિનું નિયમન કરે છે. 

આ નાણાકીય સંસ્થાની સ્થાપના બ્રિટિશ રાજ દરમ્યાન ૧ એપ્રિલ ૧૯૩૫ના રોજ ભારતીય રિઝર્વ બેંક ધારા, ૧૯૩૪ની જોગવાઈઓ અંતર્ગત થઈ હતી અને તેની રચના “હિલ્ટન - યંગ કમિશન” ની ભલામણથી કરવામાં આવી હતી.

RBIના લોગોમાં પેન્થરનું ચિત્ર અને પામ વૃક્ષનું ચિત્ર મુકવામા આવેલ છે.

આરબીઆઈ એશિયન ક્લિયરિંગ યુનિયનની સભ્ય બેંક છે

આરબીઆઈ આઈએમએફ (આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાકીય ભંડોળ-International Monetary Fund) ના સભ્ય છે

આરબીઆઈની ચાર ઝોનલ ઓફિસો છે: ઉત્તર માટે નવી દિલ્હી, દક્ષિણ માટે ચેન્નઈ, પૂર્વ માટે કોલકાતા અને પશ્ચિમ માટે મુંબઈ.

આરબીઆઈએ www.paisaboltahai.rbi.org.in નામની વેબસાઇટ શરૂ કરી છે. બજારમાં નકલી નોટો અંગે લોકોમાં જાગૃતિ લાવવા.

ચલણી નોટો પર 15 ભાષાઓ છાપવામાં આવી છે

ભારત સરકાર દ્વારા ભારતીય રિઝર્વ બેંક એક્ટને ધ્યાનમાં રાખીને ડિરેક્ટરની નિમણૂક 4 વર્ષની મુદત માટે કરવામાં આવે છે.

આરબીઆઈના 21 સભ્યોને સેન્ટ્રલ બોર્ડ ઓફ ડિરેક્ટરની જવાબદારી સોંપવામાં આવી છે.

આરબીઆઈમા નીચેના સભ્યોનો સમાવેશ છે:

➤  ગવર્નર -1

➤  ડેપ્યુટી ગવર્નર- 4

➤ ડિરેક્ટર- 14 ( 4 લોકલ બોર્ડ હેડ ક્વાર્ટરના ડિરેક્ટર મુંંબઇ, કલકતા, ચેન્નઇ, ન્યુ દિલ્હી, તથા ભારતના અર્થતંત્રના મહત્વના તત્વોનું પ્રતિનિધિત્વ કરવા માટે સરકાર દ્વારા  10 ડિરેક્ટર નિયુક્ત કરવામા આવે છે)

➤  સરકારી અધિકારીઓ (ફાયનાન્સ મિનિસ્ટર) - 2

આરબીઆઈના ગવર્નર્સના પાવર

તમામ વ્યવસાયિક બેંકોના વડા છે.

 સૂક્ષ્મ અને મેક્રો અર્થતંત્ર પર પ્રભાવ

 શેરબજાર ઉપર નિયંત્રણ કરે છે

ચલણી નોટો પર સહીઓ કરે છે

 નાણાકીય, ચલણ અને ક્રેડિટ સિસ્ટમ પર નિયંત્રણ કરે છે.

ભારતના અર્થશાસ્ત્રી બાબાસાહેબ આંબેડકરની મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી,  તેમના પુસ્તક "રૂપિયાનું સમસ્યા - તેનું મૂળ અને તેના ઉપાય”(The Problem of the Rupee – Its origin and its solution”.) મા રજૂ કરાયેલ માર્ગદર્શિકાના આધારે  રિઝર્વ બેંક  કલ્પના કરવામાં આવી હતી.

તેમણે ભારતીય રિઝર્વ બેંક બનાવવામાં દિશા-માર્ગદર્શિકા પ્રદાન કરી હતી,જેના આધારે ભારતીય રિઝર્વ બેંકની રચના કરવામાં આવી હતી.આરબીઆઈ કાર્યાલય એ છે જ્યાં રાજ્યપાલ બેસે છે અને જ્યાં નીતિઓ નક્કી કરવામાં આવે છે.

બ્રિટીશ રાજ દરમિયાન તે ખાનગી માલિકીની બેંક હતી પરંતુ સ્વતંત્ર ભારતમાં ૧ જાન્યુઆરી ૧૯૪૯ માં તેનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવ્યું હતું, ત્યારથી તે સંપૂર્ણ રીતે ભારત સરકારની માલિકીની છે.

 આરબીઆઈ ભારતની મધ્યસ્થ બેંક છે. જે ભારતની તમામ બેંકોનું સંચાલન કરે છે.તેને બેંકોની બેંક પણ કહેવામાં આવે છે.આ બેંક ભારતના અર્થતંત્રને નિયંત્રિત કરે છે.ભારતની તમામ ચલણ આરબીઆઈ પાસે છે.

 આ બેંક “એશિયન ક્લિયરિંગ યુનિયન” ના સભ્ય છે

રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયાનું જૂનું નામ “ધ ઇમ્પીરીયલ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા” (આઈબીઆઈ IBI) હતું.

આરબીઆઈને ભારતના વડા પ્રધાન દ્વારા નિયંત્રિત કરે છે, તેની દેશભરમાં ૨૯ ઓફિસો છે

૧ જાન્યુઆરી,૧૯૪૯ ના રોજ આરબીઆઈનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવ્યું

 ભારતીય રિઝર્વ બેંક અધિનિયમ, 1934 માં રિઝર્વ બેંક ના હેતુઓ આપેલા છે:

 બેંક નોટોના નિર્ગમ નું નિયમન કરવું

ભારતમાં નાણાકીય સ્થિરતા સુનિશ્ચિત કરવા ના ઉદ્દેશ થી અનામતો ની જાળવણી કરવી

સામાન્યરીતે દેશની ચલણ અને ઋણ સીસ્ટમ નું તેના લાભ માટે સંચાલન કરવું

 રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા દેશની તમામ કમર્શિયલ બેંકોને નાણાં આપે છે

આરબીઆઈ બધી અનુસૂચિત(કમર્શિયલ) બેંકોના બેંક ખાતાઓ જાળવે છે અને જરૂર પડે ત્યારે તેમના માટે અંતિમ ઋણદાતા તરીકે પણ કાર્ય કરે છે.

રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયાને દેશમાં નોટો છાપવાનો એકાધિકાર છે, પરંતુ એક રૂપિયાની નોટ સિવાય તમામ પ્રકારની નોટો છાપવાનો અધિકાર આરબીઆઇ પાસે છે, કેમ કે એક રૂપિયાની નોટ ફક્ત નાણાં મંત્રાલય બહાર પાડી શકે છે. રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા નોટો બહાર પાડવા / છાપવા માટે ન્યૂનતમ અનામત સિસ્ટમ અપનાવે છે.

વિદેશી વિનિમય દર ને સ્થિર રાખવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા વિદેશી ચલણો ખરીદે છે અને તેનું વેચાણ કરે છે અને વિદેશી ચલણના ભંડારની સુરક્ષા પણ કરે છે,વિદેશી વિનિમય બજારમાં જ્યારે વિદેશી (ચલણ)વિનિમય જો પુરવઠો ઘટે છે તો રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા આ બજારમાં વિદેશી ચલણ વેચે છે જેથી તેનો પુરવઠો વધારી શકાય.

ભારતીય રિઝર્વ બેંક વર્લ્ડબેંક(વિશ્વ બેંક) અને આઈએમએફ(IMF)માં ભારત સરકારનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે , જે ક્રેડિટ નિયંત્રણ અને દેશની નાણાકીય નીતિના અમલ કરવા માટે જવાબદાર હોય છે.

 અને તે ભારત સરકારની વિકાસ નીતિઓમાં અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. 

હાલમાં રિઝર્વ બેંકનું વડું મથક મુંબઇમાં આવેલ છે. જુનુ વડુ મથક કલકત્તામાં હતુ જેને 1937માં ફેરવીને મુંબઇ કરવામાં આવ્યું હતું. 

ભારતનું ચલણી નાણુ રૂપિયો છે અને તેનો સિમ્બોલ  છે તથા તેનો ISO કોડ INR છે.

1 રુપિયાની નોટ અને સિક્કાઓ ભારત સરકાર બહાર પાડે છે. 

1 રુપિયાની નોટ પર મુખ્ય નાણા સચિવની સહિ હોય છે જ્યારે બાકીની તમામ નોટો પર ગવર્નરની સહિ હોય છે.

ભારતમાં  નાસિક (મહારાષ્ટ્ર) અને દેવાસ (મધ્યપ્રદેશ) માં નોટો છાપવામાં આવે છે.

 RBI ના પ્રથમ ગવર્નર ઓસ્બોર્ન આર્કેલ સ્મિથ હતા, પ્રથમ ભારતીય  ગવર્નર સી.ડી.દેશમુખ હતા તથા પ્રથમ ગુજરાતી ગવર્નર આઇ.જી.પટેલ હતા. 

શક્તિકાંત દાસ હાલમાં રિઝર્વ બેંકના 25માંા ગવર્નર છે,૧૧ ડિસેમ્બર ૨૦૧૮ ના રોજ આરબીઆઈના નવા ગવર્નરનું પદ સંભાળ્યું હતું ઉર્જિત પટેલે ૧૦ ડિસેમ્બર ૨૦૧૮ના રોજ રાજીનામું આપતા સરકારે ૧૧ ડિસેમ્બર ૨૦૧૮ના દિવસે શક્તિકાંત દાસને ગવર્નર પદે નિયુક્ત કર્યા

અત્યારે દેશમાં 2000, 500, 200, 100, 50, 20, 10, 5, 2 અને 1 રૂપિયાની નોટો ચલણમાં છે. 2016 માં નોટબંધી બાદ એક હજારની નોટ ચલણ બહાર થઈ ગઈ.

રિઝર્વ બેંક 1956 થી ચલણી નોટો છાપવા માટે ‘મિનિમમ રિઝર્વ સિસ્ટમ’ હેઠળ ચલણ છાપે છે. આ નિયમ મુજબ, ચલણી નોટ છાપવા સામે હંમેશા 200 કરોડ રૂપિયાનું ન્યૂનતમ અનામત રાખવું જરૂરી છે. આ પછી જ રિઝર્વ બેંક ચલણી નોટો છાપી શકે છે.

જાન્યુઆરી 1938 માં, તેની સ્થાપનાના ત્રણ વર્ષ પછી, આરબીઆઈએ પ્રથમ 5 રૂપિયાની ચલણી નોટ બહાર પાડી. આ નોટ પર ‘કિંગ જ્યોર્જ VI’ નું ચિત્ર છાપવામાં આવ્યું હતું. મતલબ આઝાદીના 9 વર્ષ પહેલા રિઝર્વ બેંકે તેનું પ્રથમ ચલણ બહાર પાડ્યું હતું. આ પછી, 10 રૂપિયા, 100 રૂપિયાની નોટ માર્ચમાં અને 1000 અને 10,000 રૂપિયાની ચલણી નોટ જૂનમાં જારી કરવામાં આવી હતી.

સ્વતંત્ર ભારતમા રૂપિયા 1 ની પ્રથમ ચલણી નોટ રિઝર્વ બેંક દ્વારા વર્ષ 1949 માં બહાર પાડવામાં આવી હતી. 1947 સુધી રિઝર્વ બેન્ક દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલી નોટો પર બ્રિટિશ કિંગ જ્યોર્જનું ચિત્ર છપાયેલું હતું. રિઝર્વ બેંકે સૌપ્રથમ વર્ષ 1969 માં ગાંધીજીની તસવીર સાથે 100 રૂપિયાની નોટો બહાર પાડી હતી.

RBIના કાર્યો (Functions of RBI)

RBIના કાર્યો અર્થતંત્રમાં કેવી મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે? તે સમજવું ખૂબ જ જરૂરી છે. RBIના 10 મહત્ત્વપૂર્ણ કાર્યો વિશે જાણકારી આપવામાં આવી છે.

- કરન્સી અને સિક્કાઓનું નિયમન કરવું.
- નાણાકીય બજારોની ગતિવિધિ પર સતત ધ્યાન આપવું.
- કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારની બેંક.
- વિદેશી વિનિમયને મેનેજ કરવું.
- ચૂકવણી અને સેટલમેન્ટ પર ધ્યાન આપવું.
- સરકારી દેવું મેનેજ કરવું.
- વિવિધ પ્રકારની બેંકોનું નિયમન કરવું.
- નાણાકીય ઈન્ક્લુઝન અને વિકાસ પર ધ્યાન આપવું.
- કેન્દ્રીય બેન્ક તરીકેનું કામ કરવું.
- ગ્રાહકને બેન્કિંગ અંગે માહિતી આપવી અને તેની સિક્યોરિટી સુનિશ્ચિત કરવી.
- વ્યાજદરોનું સંચાલન કરવું.

આરબીઆઈના ગવર્નર્સના પાવર

તમામ વ્યવસાયિક બેંકોના વડા છે.

 સૂક્ષ્મ અને મેક્રો અર્થતંત્ર પર પ્રભાવ

 શેરબજાર ઉપર નિયંત્રણ કરે છે

ચલણી નોટો પર સહીઓ કરે છે

 નાણાકીય, ચલણ અને ક્રેડિટ સિસ્ટમ પર નિયંત્રણ કરે છે.

ભારતના અર્થશાસ્ત્રી બાબાસાહેબ આંબેડકરની મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી, તેમણે ભારતીય રિઝર્વ બેંક બનાવવામાં દિશા-માર્ગદર્શિકા પ્રદાન કરી હતી,જેના આધારે ભારતીય રિઝર્વ બેંકની રચના કરવામાં આવી હતી.આરબીઆઈ કાર્યાલય એ છે જ્યાં રાજ્યપાલ બેસે છે અને જ્યાં નીતિઓ નક્કી કરવામાં આવે છે.

,બ્રિટીશ રાજ દરમિયાન તે ખાનગી માલિકીની બેંક હતી પરંતુ સ્વતંત્ર ભારતમાં ૧ જાન્યુઆરી ૧૯૪૯ માં તેનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવ્યું હતું, ત્યારથી તે સંપૂર્ણ રીતે ભારત સરકારની માલિકીની છે.

 આરબીઆઈ ભારતની મધ્યસ્થ બેંક છે. જે ભારતની તમામ બેંકોનું સંચાલન કરે છે.તેને બેંકોની બેંક પણ કહેવામાં આવે છે.આ બેંક ભારતના અર્થતંત્રને નિયંત્રિત કરે છે.ભારતની તમામ ચલણ આરબીઆઈ પાસે છે.

 આ બેંક “એશિયન ક્લિયરિંગ યુનિયન” ના સભ્ય છે

રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયાનું જૂનું નામ “ધ ઇમ્પીરીયલ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા” (આઈબીઆઈ IBI) હતું.

આરબીઆઈને ભારતના વડા પ્રધાન દ્વારા નિયંત્રિત કરે છે, તેની દેશભરમાં ૨૯ ઓફિસો છે

૧ જાન્યુઆરી,૧૯૪૯ ના રોજ આરબીઆઈનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવ્યું

 ભારતીય રિઝર્વ બેંક અધિનિયમ, 1934 માં રિઝર્વ બેંક ના હેતુઓ આપેલા છે:

 બેંક નોટો ના નિર્ગમ નું નિયમન કરવું

ભારતમાં નાણાકીય સ્થિરતા સુનિશ્ચિત કરવા ના ઉદ્દેશ થી અનામતો ની જાળવણી કરવી

સામાન્યરીતે દેશની ચલણ અને ઋણ સીસ્ટમ નું તેના લાભ માટે સંચાલન કરવું

 રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા દેશની તમામ કમર્શિયલ બેંકોને નાણાં આપે છે

આરબીઆઈ બધી અનુસૂચિત(કમર્શિયલ) બેંકોના બેંક ખાતાઓ જાળવે છે અને જરૂર પડે ત્યારે તેમના માટે અંતિમ ઋણદાતા તરીકે પણ કાર્ય કરે છે.

રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયાને દેશમાં નોટો છાપવાનો એકાધિકાર છે, પરંતુ એક રૂપિયાની નોટ સિવાય તમામ પ્રકારની નોટો છાપવાનો અધિકાર આરબીઆઇ પાસે છે, કેમ કે એક રૂપિયાની નોટ ફક્ત નાણાં મંત્રાલય બહાર પાડી શકે છે. રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા નોટો બહાર પાડવા / છાપવા માટે ન્યૂનતમ અનામત સિસ્ટમ અપનાવે છે.

વિદેશી વિનિમય દર ને સ્થિર રાખવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા વિદેશી ચલણો ખરીદે છે અને તેનું વેચાણ કરે છે અને વિદેશી ચલણના ભંડારની સુરક્ષા પણ કરે છે,વિદેશી વિનિમય બજારમાં જ્યારે વિદેશી (ચલણ)વિનિમય જો પુરવઠો ઘટે છે તો રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા આ બજારમાં વિદેશી ચલણ વેચે છે જેથી તેનો પુરવઠો વધારી શકાય.

ભારતીય રિઝર્વ બેંક વર્લ્ડબેંક(વિશ્વ બેંક) અને આઈએમએફ(IMF)માં ભારત સરકારનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે , જે ક્રેડિટ નિયંત્રણ અને દેશની નાણાકીય નીતિના અમલ કરવા માટે જવાબદાર હોય છે.

 અને તે ભારત સરકારની વિકાસ નીતિઓમાં અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. 

હાલમાં રિઝર્વ બેંકનું વડું મથક મુંબઇમાં આવેલ છે. જુનુ વડુ મથક કલકત્તામાં હતુ જેને 1937માં ફેરવીને મુંબઇ કરવામાં આવ્યું હતું. 

ભારતનું ચલણી નાણુ રૂપિયો છે અને તેનો સિમ્બોલ  છે તથા તેનો ISO કોડ INR છે.

 RBI ના પ્રથમ ગવર્નર ઓસ્બોર્ન આર્કેલ સ્મિથ હતા, પ્રથમ ભારતીય ગવર્નર સી.ડી.દેશમુખ હતા તથા પ્રથમ ગુજરાતી ગવર્નર આઇ.જી.પટેલ હતા. 

શક્તિકાંત દાસ હાલમાં રિઝર્વ બેંકના 25માાં ગવર્નર છે,૧૧ ડિસેમ્બર ૨૦૧૮ ના રોજ આરબીઆઈના નવા ગવર્નરનું પદ સંભાળ્યું હતું ઉર્જિત પટેલે ૧૦ ડિસેમ્બર ૨૦૧૮ના રોજ રાજીનામું આપતા સરકારે ૧૧ ડિસેમ્બર ૨૦૧૮ના દિવસે શક્તિકાંત દાસને ગવર્નર પદે નિયુક્ત કર્યા

RBI ના અત્યાર સુધીના બધા જ ગવર્નર વિશે જાણવા અહી ક્લિક કરો.

1. ઓસ્બોર્ન સ્મિથ

 ( 1 એપ્રિલ 1935 થી 30 જુન 1937) 

- 821 દિવસ

2. સર જેમ્સ બ્રિડ ટેલર 

( 1 જુલાઇ 1937 થી 17 ફેબ્રુઆરી 1943)

 - 2057 દિવસ

3. સી.ડી.દેશમુખ

 ( 11 ઓગસ્ટ 1943 થી 30 જુન 1949)

 - 2150 દિવસ

4. બેનેગલ રમા રાવ

 ( 1 જુલાઇ 1949 થી 14 જાન્યુઆરી 1957) 

- 2754 દિવસ (સૌથી વધુ કાર્યકાળ)

5. કે.જી. અંબેગાંવકર

 (14 જાન્યુઆરી 1957 થી 28 ફેબ્રુઆરી 1957)

 - 45 દિવસ

6. એચ.વી.આર. આઈંગર

 (1 માર્ચ 1957 થી 28 ફેબ્રુઆરી 1962)

 - 1825 દિવસ

7. પી.સી.ભટ્ટાચાર્ય

 ( 1 માર્ચ 1962 થી 30 જુન 1967)

 - 1947 દિવસ

8. લક્ષ્મીકાંત ઝા 

( 1 જુલાઇ 1967 થી 3 મે 1970)

 - 1037 દિવસ

9. બી.એન. આદરકર 

( 4 મે 1970 થી15 જુન 1970 ) 

- 42 દિવસ

10. એસ. જગન્નાથન 

(16 જુન 1970 થી 19 મે 1975) 

 1798 દિવસ

11. એન.સી.સેન ગુપ્તા

 (19 મે 1975 થી 19 ઓગસ્ટ 1975) 

 92 દિવસ

12. કે.આર.પુરી

 ( 20 ઓગસ્ટ 1975 થી 2 મે 1977) 

 621 દિવસ

13. એમ. નરસિંહમ

 ( 3 મે 1977 થી 30 નવેમ્બર 1977) 

 211 દિવસ

14. આઇ. જી. પટેલ 

( 1 ડિસેમ્બર 1977 થી 15 સપ્ટેમ્બર 1982) 

1749 દિવસ

15. મનમોહન સિંઘ

 ( 16 સપ્ટેમ્બર 1982 થી 14 જાન્યુઆરી 1985)

 851 દિવસ

16. અમીતાવ ઘોસ

 ( 15 જાન્યુઆરી 1985 થી 4 ફેબ્રુઆરી 1985) 

20 દિવસ ( સૌથી ઓછો કાર્યકાળ)

17. આર.એન. મલ્હોત્રા

 ( 4 ફેબ્રુઆરી 1985 થી 22 ડિસેમ્બર 1990) 

 2147 દિવસ

18. એસ.વેંકીટારામનન

 ( 22 ડિસેમ્બર 1990 થી 21 ડિસેમ્બર 1992) 

 730 દિવસ

19. સી.રંગરાજન

 (22 ડિસેમ્બર 1992 થી 21 નવેમ્બર 1997) 

 1795 દિવસ

20. બિમલ જલાન

 ( 22 નવેમ્બર 1997 થી 6 સપ્ટેમ્બર 2003)

 2114 દિવસ

21. વાય. વી. રેડ્ડી 

( 6 સપ્ટેમ્બર 2003 થી 5 સપ્ટેમ્બર 2008) 

1826 દિવસ

22. ડી.સબ્બરાવ 

 ( 5 સપ્ટેમ્બર 2008 થી 4 સપ્ટેમ્બર 2013) 

 1825 દિવસ

23. રઘુરામ રાજન 

( 4 સપ્ટેમ્બર 2013 થી 4 સપ્ટેમ્બર 2016)

  1096 દિવસ

24. ઉર્જિત પટેલ (નોટબંધી પછી નવી નોટો પર સહી કરનાર, ખાસ 2000ની નોટ પર સહી કરનાર પ્રથમ ગવર્નર)

 ( 4 સપ્ટેમ્બર 2016 થી 11 ડીસેમ્બર 2018) 

828 દિવસ

25. શક્તિકાંત દાસ 

( 12 ડિસેમ્બએ 2018 થી કાર્યરત) 

 હાલના ગવર્નર