સર આઇઝેક ન્યુટન જીવન પરિચય

 સર આઇઝેક ન્યુટન

(ગુરુત્વાકર્ષણ અને ગતિના નિયમોના શોધક)

આધુનિક ભૌતિકશાસ્ત્રના પિતા સર આઇઝેક ન્યૂટને ગતિના ત્રણેય નિયમો શોધી કાઢ્યા તથા ગુરુત્વાકર્ષણનો નિયમ પણ શોધ્યો.. ન્યૂટને ગણિતમાં કેલ્ક્યુલસનો પાયો નાખ્યો હતો અને પ્રિઝમની મદદથી તેમણે  શોધ્યું કે સફેદ રંગમાં સાત રંગનો સમાવેશ થાય છે.

  ન્યુટન ઇંગ્લેન્ડના મહાન ભૌતિકવિજ્ઞાની, ગણિતશાસ્ત્રી, ખગોળશાસ્ત્રી, ફિલસૂફ, રસાયણવિજ્ઞાની અને ધર્મશાસ્ત્રી હતા, જેમની ગણના અનેક વિદ્વાનો અને સમાજના પ્રતિષ્ઠિત સભ્યો દ્વારા માનવીય ઇતિહાસમાં સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી પુરુષોમાંના એક પુરૂષ તરીકે થાય છે. 

ન્યુટનનો જન્મ 4 જાન્યુઆરી 1643 ના રોજ ઇંગ્લેન્ડના લિંકનશાયરના વૂલસ્ટોર્પમાં થયો હતો. "જૂના" જુલિયન કેલેન્ડરનો ઉપયોગ કરીને કેટલીકવાર ન્યુટનની જન્મ તારીખ 25 ડિસેમ્બર, 1642 ની જેમ પ્રદર્શિત થાય છે.

12 વર્ષની ઉંમરે લિંકનશાયરમાં આવેલા ગ્રંથહામની કિંગ્સ સ્કૂલમાં તેમણે શાળાએ જવાનું શરૂ કર્યું. તે  શાળામાં એક હોશિયાર વિદ્યાર્થી ન હતા, પણ પેઇન્ટિંગ અને મશીનરીમાં તેની વિશેષ રુચિ હતી. આ જોઈને તેના કાકાએ 19 વર્ષની ઉંમરે કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીની ટ્રિનિટી કોલેજમાં પ્રવેશ અપાવ્યો. 

1665 માં, ન્યૂટન કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતક થયા.

સફરજનના વૃક્ષ નીચે બેસેલા ન્યુટનને ઝાડ પરથી પડતાં સફરજનને જોઈને વિચાર આવ્યો કે દરેક પડતો પદાર્થ જમીન તરફ જ શા માટે આવે છે? એ સવાલનો જવાબ શોધવામાંથી જ ન્યુટને ગુરુત્વાકર્ષણનો નિયમ શોધી કાઢ્યો.

 ન્યુટનનું જન્મસ્થાન હવે પ્રવાસીઓ માટે મ્યુઝિયમ છે અને અહીં ન્યુટન જેમની નીચે બેઠા હતાં એ સફરજનનું વૃક્ષ તો નથી, પરંતુ તેનુ વંશજ વૃક્ષ ઉભું છે.

ગુરુત્વાકર્ષણનો નિયમ ન વર્ણવાયો હોત તો શું ફરક પડયો હોત એ ખબર નથી પણ તેની ઓળખાણ વિજ્ઞાન જગત માટે બહુ મહત્ત્વની પુરવાર થઈ છે. એ વાત સમગ્ર વિજ્ઞાાન જગત સ્વિકારીને ચાલે છે.

 સિદ્ધાંતની હાજરી તો વર્ષોથી હતી જ પરંતુ તેની વિધિવત ઓળખ અને ગુરુત્વાકર્ષણ જેવી કોઈ ચીજ અસ્તિત્વ ધરાવે છે, એવું 1687 માં સર આઈઝેક ન્યુટને પ્રતિપાદિત કર્યુ

આ સિદ્ધાંત મુજબ, "બ્રહ્માંડમાં પ્રત્યેક પદાર્થ આકર્ષક બળ દ્વારા દરેક અન્ય ઓબ્જેક્ટને દોરે છે, જે તેમના સમૂહ (ડી) ના ઉત્પાદન માટે પ્રમાણસર છે અને અંતરના ચોરસના પ્રમાણમાં પ્રમાણસર છે."

સુર્ય અને પૃથ્વી બ્રહ્માંડમાં એકબીજાના ગુરુત્વાકર્ષણથી જોડાયેલા છે. જો ગુરુત્વાકર્ષણ ન હોય તો સુર્ય-પૃથ્વી એકબીજાથી ક્યાંય દૂર ફંગોળાઈ ચુક્યા હોત. એ રીતે બ્રહ્માંડના બધા પદાર્થોને જોડતું એકમાત્ર દોરડું એટલે ગુરુત્વાકર્ષણ બળ. એ દોરડું કોઈને દેખાતું નથી, પણ બધાને પકડી રાખે છે.

નિયમ પ્રમાણે બ્રહ્માંડમાં અસ્તિત્વ ધરાવતા દરેક પદાર્થને તેના ગજા પ્રમાણે ગુરુત્વાકર્ષણ બળ હોય છે. એટલે કે એ પદાર્થ પોતાના બળને આધારે બીજા પદાર્થને ખેંચતો હોય છે. એટલે જ બ્રહ્માંડમાં પૃથ્વી અને બીજા ગ્રહો કોઈ ટેકા વગર એકબીજાના ગુરુત્વાકર્ષણના આધારે ટકી રહ્યાં છે. આપણે પણ પૃથ્વી ઊંધી હોય કે ચત્તી અવકાશ તરફ ફંગોળાઈ જતાં નથી કેમ કે પૃથ્વીનું ગુરુત્વાકર્ષણ બળ આપણને ચોંટાડી રાખે છે. ગુરુત્વાકર્ષણને કારણે જ આપણે કુદકો મારીએ ત્યારે પાછા પૃથ્વી પર પટકાઈએ છીએ, ઊંચે ઊડી નથી જતાં. મહાસાગરોમાં પાણી માત્રને માત્ર ગુરુત્વાકર્ષણને જ કારણે ક્યાંય છલકાઈ નથી જતું.

ગુરુત્વાકર્ષણ પહેલા ન્યુટને નાનપણમાં એક સુર્યઘડિયાળ અને પવનચક્કીનું મોડેલ પણ બનાવ્યુ હતું. ગુરુત્વાકર્ષણનું વર્ણન તેમણે પોતાના પુસ્તક 'મેથેમેટિકલ પ્રિન્સિપલ ઓફ નેચરલ ફિલોસોફી'માં કર્યુ હતું. એ પુસ્તકમાં વિજ્ઞાાન જગતને માર્ગદર્શન આપે એવી અનેક શોધો-સંશોધન હોવાથી એ પુસ્તક વિજ્ઞાાન ઈતિહાસના સૌથી મહત્ત્વના ગ્રંથ પૈકીનું એક ગણાય છે.

ન્યુટને આપેલા ગતિના નિયમો :

પહેલો નિયમ (જડત્વનો નિયમ) : સ્થિર સ્થિતિમાં રહેલી વસ્તુ સ્થિર બની રહેશે અને સમાન ગતિ અવસ્થામાં રહેલી ચીજવસ્તુ પર કોઈ બાહ્મ બળ લાગૂ નહીં પડે ત્યાં સુધી તે સમાન દિશામાં સમાન વેગ સાથે ગતિ કરતી રહેશે

બીજો નિયમ : એક વસ્તુ પર લગાવવામાં આવેલું બળ સમય સાથે તેના વેગમાં ફેરફારના દર બરાબર હોય છે.

ત્રીજો નિયમ :  દરેક ક્રિયાની સમાન અને વિપરીત પ્રતિક્રિયા હોય છે અથવા આઘાત અને પ્રત્યાઘાત પરસ્પર વિરુદ્ધ દિશામાં લાગે છે

દા.ત. (i) બંદૂક્થી ગોળી મારતા ચલાવનારને પાછળની બાજુએ ધકેલી દેવામાં આવે છે (ii) જ્યારે બોટથી કિનારા પર કુદવામાં આવે ત્યારે  બોટનું પાછુ ધકેલાવું, રોકેટને ઉડાવવા માટે

સર આઈઝેક ન્યૂટનનું 1867માં પ્રકાશિત થયેલું સંશોધન પત્ર ફિલોસોફી નેચરેલિસ પ્રિન્સિપયા ઓફ મેથેમેટિકા જે સામાન્ય ભાષામાં પ્રિન્સિપિયા તરીકે પણ જાણીતું છે જેની ગણતરી દુનિયાના સૌથી પ્રભાવશાળી પાંચ પુસ્તકોમાં થાય છે.

ન્યુટનની પ્રથમ મોટી જાહેર વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધિ 1668 માં પ્રતિબિંબિત ટેલિસ્કોપની રચના અને નિર્માણ હતી.

ન્યૂટને જ કેપ્લરના ગ્રહિય ગતિના નિયમો અને પોતાના ગુરૂત્વાકર્ષણના સિદ્ધાંતો વચ્ચે સાતત્ય સ્થાપિત કરી દર્શાવ્યુ હતુ કે પૃથ્વી પર ચીજવસ્તુઓની ગતિ અને અવકાશી પદાર્થોની ગતિનું નિયંત્રણ કે સંચાલન કુદરતી નિયમો દ્વારા થાય છે

 ન્યૂટન અતિશય ધુની પણ હતા. એટલા ધૂની કે જ્યાં સુધી પ્રશ્નનું સમાધાન ન મળે ત્યાં સુધી એકના એક પ્રયોગ પાછળ વગર થાક્યે તે લાગ્યા રહેતા હતા

ન્યૂટનના સમયના કેટલાય વૈજ્ઞાનિકોએ પોતાના જીવનના દાયકાઓ આ શોધ પાછળ ખર્ચી નાંખ્યા હતા, આ પ્રવાહમાં ન્યૂટન પણ બાકી નહોતા. તેમણે પણ ‘આલ્કેમી’ તરીકે ઓળખાતા આ શાસ્ત્ર પાછળ પોતાના ઘણા વર્ષો ખર્ચ્યા હતા. જોકે, ન્યૂટન ઉપરાંત તે સમયના કોઈપણ વૈજ્ઞાનિકને લોખંડ જેવી ધાતુને પારા દ્વારા સોનું બનાવવાના પ્રયોગમાં સફળતા નહોતી મળી. જોકે, આ પ્રયોગો કરતાં કરતાં ન્યૂટને ભૌતિક વિજ્ઞાનની બીજી અનેક શોધ કરી

સદભાગ્યે તે કોલેજમાં, તેમને ગણિતના પ્રખ્યાત પ્રોફેસર આઇઝેક બેરો સાથે કામ કરવાની તક મળી. પ્રોફેસર બેરોએ ન્યૂટનમાં અસાધારણ પ્રતિભા જોઇ. પ્રોફેસર બેરોએ 1669 માં તેમનું પદ છોડી દીધું હતું જેથી ન્યૂટનને ત્યાંના પ્રોફેસર પદ પર નિયુક્ત કરી શકાય. 

આમ, 27 વર્ષની ઉંમરે, ન્યુટનને ટ્રિનિટી કોલેજમાં ગણિતના અધ્યાપક પદ પર નિમણૂક કરવામાં આવી.

ન્યુટનના કાર્યોથી પ્રભાવિત થઈને, તેઓ 1672 માં લંડનની રોયલ સોસાયટીના ફેલો તરીકે ચૂંટાયા,

1689 માં, તેઓ યુનિવર્સિટીના પ્રતિનિધિ તરીકે સંસદના સભ્ય તરીકે ચૂંટાયા.

1703 માં તેઓ રોયલ સોસાયટી, લંડનના પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાયા. તે પછી તેની આજીવન રોયલ સોસાયટીના પ્રમુખ તરીકે નિમણૂક થતી રહી. 

1705 માં, ઇંગ્લેન્ડની રાણી એનીએ તેમને કેમ્બ્રિજમાં એક વિશેષ સમારોહમાં સરની પદવી આપી.

20 માર્ચ, 1727 માં તેમનું અવસાન થયું. એમને પૂરા માનસન્માન સાથે વેસ્ટમિન્સ્ટર ઍબીમાં દફનાવવામાં આવ્યા હતા.

સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ જીવન પરિચય

 સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ

(ભૌતિકશાસ્ત્રી, ગણીતશાસ્ત્રી)

જન્મતારીખ: 1 જાન્યુઆરી 1894

જન્મસ્થળ: કલકત્તા

પિતાનું નામ: સુરેન્દ્રનાથ બોઝ

અવશાન: 4 ફેબ્રુઆરી 1974 1974(કલકત્તા)

Satyendra Nath Bose  Birth Anniversary

 Great Indian Physicist Who Invented 'God Particle'

ભૌતિકશાસ્ત્રમાં બે પ્રકારના અણુઓ ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે - બોસોન અને ફર્મિયન. તેમાંથી બોસનનું નામ સત્યેન્દ્ર નાથ બોઝના નામ પર રાખવામાં આવ્યું છે

સત્યેન્દ્રનાથ બોઝનો જન્મ  પહેલી જાન્યુઆરી  1894 ના રોજ  કલકત્તામાં થયો હતો. તેમના પિતા સુરેન્દ્રનાથ બોઝ પૂર્વ ભારત રેલવેના એન્જીનિયરિંગ વિભાગ માં નોકરી કરતા હતા. સત્યેન્દ્ર નાથ બોઝ તેમના સાત બાળકોમાં સૌથી મોટા હતા. અભ્યાસમાં તેઓ બાળપણથી જ તેજસ્વી વિદ્યાર્થી હતા.

સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ હિન્દૂ હાઇસ્કુલ, કલકત્તામાં માધ્યમિક શિક્ષણ લીધું. હતા. ત્યારબાદ તેમણે ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે 1911માં કલકત્તાની પ્રેસિડન્સી કોલેજમાં દાખલ થયા. ગણિત અને ભૌતિક્શાસ્ત્ર તેમના મનગમતા વિષયો હતા. 1913માં તેમણે કલકતત્તા યુનિવર્સિટીની પરીક્ષા પ્રથમ નંબરે પાસ કરી. કૉલેજમાં મેઘનાથ સહા તેમના સહાધ્યાયી  હતા. સત્યેન્દ્રનાથ બોઝે 1915માં એપ્લાઇડ ગણિત સાથે અનુસ્નાતક કક્ષાએ પ્રથમ આવ્યા. ત્યારબાદ જર્મન ભાષાનો અભ્યાસ કરી જર્મન વિજ્ઞાની બૂલ સાથે જર્મન પુસ્તકોનો અભ્યાસ કર્યો.

      

1916માં, કલકત્તા યુનિવર્સિટી ના ઉપકુલપતિ આશુતોષ મુખરજીએ અનુસ્નાતક કક્ષાએ આધુનિક ગણિત અને ફિઝિક્સ વર્ગો માટે કલકત્તા યુનિવર્સિટીમાં ભૌતિક વિજ્ઞાન  લેક્ચરર તરીકે નિયુક્તિ આપી. તેમણે 1916થી 1921 દરમિયાન અહીં સેવા આપી હતી. તેમણે 1921માં ફિઝિક્સ વિભાગ માં રીડર તરીકે નવી સ્થપાયેલ  ઢાકા યુનિવર્સિટીમાં જોડાયા હતા. ઢાકામાં કરેલા સંશોધનની કમગીરીને વિજ્ઞાન જગતે ‘બોઝ સ્ટેટિસ્ટિક્સ’ તરીકે માન્યતા આપી. જેનો હાલ ભૌતિકશાસ્ત્રના વિદ્યાર્થીઓ અભ્યાસ કરે છે.

ઇ.સ. 1924માં સત્યેન્દ્ર નાથ બોઝ પૅરિસ ગયા અને ત્યાં મેડમ ક્યૂરીની પ્રયોગશાળામાં સંશોધન કાર્ય કર્યું. 1924માં, સત્યેન્દ્ર નાથ બોઝે એક ‘મેક્સ પ્લેન્ક નિયમ’  અને ‘લાઇટ ક્વોન્ટમ પૂર્વધારણા’ શીર્ષક પર લેખ પ્રકાશિત કર્યો. આ લેખ આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈનને  મોકલવામાં આવ્યો હતો. આ પૂર્વધારણાએ એક મહાન વ્યક્તિનું ધ્યાન ખેંચ્યું હતું અને બધા વૈજ્ઞાનિકોએ પ્રશંસા કરી હતી. તે 'બોસ-આઈન્સ્ટાઈન સિદ્ધાંત' તરીકે પ્રખ્યાત બની હતી

સત્યેન્દ્રનાથે "પ્લાન્કસ લો એન્ડ લાઇટ ક્વોન્ટમ" નામનું એક સંશોધન પત્ર લખીને બ્રિટિશ જર્નલમાં પ્રકાશન માટે મોકલ્યું, જેને ત્યાંના સંપાદકીય દ્વારા નકારી કાઢાવામાં આવ્યું. આ પછી તેમણે તેને સીધા મહાન વૈજ્ઞાનિક આઈન્સ્ટાઈને મોકલ્યું. આઈન્સ્ટાઇન તેનું મહત્વ સમજી ગયા અને કહ્યું કે આ સંશોધન પત્ર ગણિતના ક્ષેત્રે મહત્વનો ફાળો છે અને તેને જર્મન ભાષામાં અનુવાદિત કરી તેને 'જીટ ફર ફિઝિકસ' નામના એક સામયિકમાં પ્રકાશિત કર્યુ.. આ પછી, બંને મહાન વૈજ્ઞાનિકોએ ઘણી સિદ્ધાંતો પર સાથે કામ કર્યું.

બોઝે 1924 ની શરૂઆતમાં ઢાંકા યુનિવર્સિટીમાં 2 વર્ષની રજા માટે અરજી કરી હતી જેથી તે તાજેતરના વિકાસ કામો વિશે યુરોપની યાત્રા કરી શકે પરંતુ મહિનાઓ સુધી ઢાકા યુનિવર્સિટી તરફથી કોઈ જવાબ મળ્યો ન હતો અને આ દરમિયાન બોસે પોતાનો સૌથી પ્રખ્યાત પેપર લખી જેને તેણે આઈન્સ્ટાઇનને મોકલ્યું હતું અને તેની તરફથી પ્રશંસાપત્ર પણ મેળવ્યું હતું. આઈન્સ્ટાઇન જેવા મહાન વૈજ્ઞાનિક પાસેથી પ્રશંસાપત્ર મેળવવું એ પોતાનામાં મોટી વાત હતી. જ્યારે બોઝે યુનિવર્સિટીના કુલપતિને આ પ્રશંસા બતાવી ત્યારે બોસને બે વર્ષની રજા આપવામાં આવી હતી. બોઝ યુરોપમાં લગભગ બે વર્ષ પછી 1926 માં ઢાકા યુનિવર્સિટીમાં પાછા ફર્યા.

1926માં, સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ ઢાકા યુનિવર્સિટીમાં ભૌતિક વિજ્ઞાન એક પ્રોફેસર બન્યા હતા. જોકે તેમણે તે પછી સુધી તેમની ડોક્ટરેટની પૂર્ણ ન હતી, તેમણે આઈન્સ્ટાઈનના ભલામણ પર પ્રોફેસર તરીકે નિમણૂક કરવામાં આવી હતી. 1929માં સત્યેન્દ્ નાથ બોઝ બોસ ભારતીય વિજ્ઞાન કોંગ્રેસ ઓફ ફિઝીક્સ ચેરમેન તરીકે ચૂંટાયા હતા અને 1944 માં કોંગ્રેસ સંપૂર્ણ ચેરમેન તરીકે ચૂંટાયા.

1945માં, તેમની ખૈરા  કલકત્તા યુનિવર્સિટી ઓફ ફિઝીક્સ પ્રોફેસર તરીકે નિમણૂક કરવામાં આવી હતી. તેમણે 1956માં કલકત્તા યુનિવર્સિટીમાંથી  નિવૃત્તિ લીધી. આ યુનિવર્સિટીએ તેમને ભાષાવિજ્ઞાનના પ્રતિષ્ઠિત પ્રોફેસર તરીકે  તેમની નિવૃત્તિ પર સન્માનિત કર્યા. બાદમાં તેમણે વિશ્વભારતી યુનિવર્સિટી ઓફ વાઇસ ચાન્સેલર બન્યા હતા. 1958માં, તેમની રોયલ સોસાયટી, લંડનમાં ફેલો તરીકે નિમણૂક કરવામાં આવી હતી.

તેમના માનમાં મૂળભૂત કણોના એક પ્રકારના સમૂહને બોઝૉન અથવા બોઝકણ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ બોઝૉન કણો માટે તેમણે જે નિયમ શોધ્યો તેને બોઝ-આઈન્સ્ટાઈન આંકડાશાસ્ત્ર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

બોઝૉન અથવ બોઝકણ એ પૂર્ણાંક પ્રચક્રણ ધરાવતા મૂળભૂત કણોનો સમૂહ છે. ભારતીય ભૌતિકશાસ્ત્રી સત્યેન્દ્રનાથ બોઝની યાદગીરીમાં પૂર્ણાંક પ્રચક્રણ ધરાવતા કણોના આ સમૂહને બોઝૉન નામ આપવામાં આવ્યું છે. બોઝૉન કણો બોઝ-આઈન્સ્ટાઈન આંકડાશાસ્ત્રને અનુસરે છે. ૧૯૨૦માં સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ અને આઇન્સ્ટાઇને આવા કણોની વર્તણૂક માટે આંકડાશાસ્ત્રીય સિદ્ધાંત તૈયાર કર્યો હતો જે બોઝ-આઈન્સ્ટાઈન આંકડાશાસ્ત્ર અથવા બોઝ-આઈન્સ્ટાઈન સાંખ્યિકી તરીકે ઓળખાય છે. બોઝૉન કણો પાઉલી અપવર્જનના નિયમને અનુસરતા નથી. આથી એક જ અવસ્થા ગમે તેટલી સંખ્યામાં બોઝૉન હોઈ શકે છે. ફોટૉન, ગ્લુઑન, W અને Z બોઝૉન તથા હમણા જ શોધાયેલો હિગ્સ બોઝૉન વગેરે બોઝૉન સમૂહના કણો છે

         

બોસોન અને બોઝ-આઈન્સ્ટાઇન કન્ડસેટની વિભાવનાઓને લગતા સંશોધન માટે ઘણા વયક્તિઓને નોબેલ પારિતોષિક એનાયત કરાયા હતા પણ જેમણે બોસન કણોના આંકડા પર કામ કર્યા હોવા છતાં તેમને ક્યારેય નોબેલ પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો ન હતો.

જેમણે ફોટોનના વર્તનને સ્પષ્ટ કર્યું હતું અને "ક્વોન્ટમ સિદ્ધાંતના નિયમોનું પાલન કરનારી માઇક્રોસિસ્ટમ્સના આંકડા પર નવા વિચારોનો માર્ગ ખોલી દીધો હતો"

ભૌતિકશાસ્ત્રી જયંત નારલીકરે જણાવ્યું હતુંકે બોઝની શોધ એ 20 મી સદીના ભારતીય વિજ્ઞાનની ટોચની 10 સિદ્ધિઓમાંની એક હતી.

1954સત્યેન્દ્રનાથ બોઝને ઉત્કૃષ્ટ પ્રદાન બદલ ભારત સરકાર દ્વારા 'પદ્મવિભૂષણ ' થી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા.

પાંચ વર્ષ પછી તેઓ નેશનલ પ્રોફેસર તરીકે નિયુક્ત થયા, જે વિદ્વાન માટે દેશનો સર્વોચ્ચ સન્માન છે. બોઝ 15 વર્ષ સુધી તે પદ પર રહ્યા.

બોઝ વૈજ્ઞાનિક અને ઔદ્યોગિક સંશોધન પરિષદના સલાહકાર, તેમજ ભારતીય ફિઝિક્સ સોસાયટી અને રાષ્ટ્રીય વિજ્ઞાન સંસ્થા (National Institute of Science)ના અધ્યક્ષ પણ બન્યા.

તેઓ ભારતીય વિજ્ઞાન કોંગ્રેસ(Indian Science Congress) અને ભારતીય આંકડાકીય સંસ્થા (Indian Statistical Insitute)ના પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાયા હતા.

રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે વિજ્ઞાન પરનું એકમાત્ર પુસ્તક 'વિશ્વ પરિચય' બોઝને 1937માં સમર્પિત કર્યું હતું.

1958 માં, તે રોયલ સોસાયટીનો ફેલો બન્યો.

બોઝના મૃત્યુના લગભગ 12 વર્ષ પછી1986માં ભારત સરકારે સોલ્ટ લેક - કલકત્તામાં "એસ.એન.બોઝ નેશનલ સેન્ટર ફોર બેઝિક સાયન્સિસ. (S.N. Bose National Centre for Basic Sciences)ની સ્થાપના કરી.

ટપાલ વિભાગ દ્વારા 1994 સત્યેન્દ્રનાથ બોઝના સન્માનમાં 100 પૈસાની ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડવામાં આવી હતી.

તે 4 ફેબ્રુઆરી, 1974ના રોજ કોલકાતામાં મૃત્યુ પામ્યા હતા.

તેમના સંશોધન ‘ક્વોન્ટમ ફિઝિક્સ’ માટે વિશ્વ તેમને સદાય યાદ રાખશે

महान गणितज्ञ श्रीनिवास रामानुजन

 महान गणितज्ञ श्रीनिवास रामानुजन

श्रीनिवास रामानुजन् इयंगर (22 दिसम्बर, 1887 – 26 अप्रैल, 1920) एक महान भारतीयगणितज्ञ थे। इन्हें आधुनिक काल के महानतम गणित विचारकों में गिना जाता है। इन्हें गणित में कोई विशेष प्रशिक्षण नहीं मिला, फिर भी इन्होंने विश्लेषण एवं संख्या सिद्धांत के क्षेत्रों में गहन योगदान दिए। इन्होंने अपने प्रतिभा और लगन से न केवल गणित के क्षेत्र में अद्भुत अविष्कार किए वरन भारत को अतुलनीय गौरव भी प्रदान किया।

ये बचपन से ही विलक्षण प्रतिभावान थे। इन्होंने खुद से गणित सीखा और अपने जीवनभर में गणित के 3,884 प्रमेयों का संकलन किया। इनमें से अधिकांश प्रमेय सही सिद्ध किये जा चुके हैं। इन्होंने गणित के सहज ज्ञान और बीजगणित प्रकलन की अद्वितीय प्रतिभा के बल पर बहुत से मौलिक और अपारम्परिक परिणाम निकाले जिनसे प्रेरित शोध आज तक हो रहा है, यद्यपि इनकी कुछ खोजों को गणित मुख्यधारा में अब तक नहीं अपनाया गया है। हाल में इनके सूत्रों को क्रिस्टल-विज्ञान में प्रयुक्त किया गया है। इनके कार्य से प्रभावित गणित के क्षेत्रों में हो रहे काम के लिये रामानुजन जर्नल की स्थापना की गई है।

महान गणितज्ञ श्रीनिवास रामानुजन का जन्म 22 दिसम्बर 1887 को मद्रास से 400 किमी दूर इरोड नामक एक छोटे से गांव में हुआ था। रामानुजन जब एक वर्ष के थे तभी उनका परिवार पवित्र तीर्थस्थल कुंभकोणम में आकर बस गया था। इनके पिता यहाँ एक कपड़ा व्यापारी की दुकान में मुनीम का कार्य करते थे। पाँच वर्ष की आयु में रामानुजन का दाखिला कुंभकोणम के प्राथमिक विद्यालय में करा दिया गया।

इनकी प्रारंभिक शिक्षा की एक रोचक घटना है। गणित के अध्यापक कक्षा में भाग की क्रिया समझा रहे थे। उन्होंने प्रश्न किया कि अगर तीन केले तीन विद्यार्थियों में बांटे जाये तो हरेक विद्यार्थी के हिस्से में कितने केले आयेंगे? विद्यार्थियों ने तत्काल उत्तर दिया कि हरेक विद्यार्थी को एक-एक केला मिलेगा। इस प्रकार अध्यापक ने समझाया कि अगर किसी संख्या को उसी संख्या से भाग दिया जाये तो उसका उत्तर एक होगा। लेकिन तभी कोने में बैठे रामानुजन ने प्रश्न किया कि, यदि कोई भी केला किसी को न बाँटा जाए, तो क्या तब भी प्रत्येक विद्यार्थी को एक केला मिल सकेगा? सभी विद्यार्थी इस प्रश्न को सुनकर हँस पड़े, क्योंकि उनकी दृष्टि में यह प्रश्न मूर्खतापूर्ण था। लेकिन बालक रामानुजन द्वारा पूछे गए इस गूढ़ प्रश्न पर गणितज्ञ सदियों से विचार कर रहे थे। प्रश्न था कि अगर शून्य को शून्य से विभाजित किया जाए तो परिणाम क्या होगा? भारतीय गणितज्ञ भास्कराचार्य ने कहा था कि अगर किसी संख्या को शून्य से विभाजित किया जाये तो परिणाम `अनन्त’ होगा। रामानुजन ने इसका विस्तार करते हुए कहा कि शून्य का शून्य से विभाजन करने पर परिणाम कुछ भी हो सकता है अर्थात् वह परिभाषित नहीं है। रामानुजन की प्रतिभा से अध्यापक बहुत प्रभावित हुए।

प्रारंभिक शिक्षा के बाद इन्होंने हाई स्कूल में प्रवेश लिया। यहाँ पर तेरह वर्ष की अल्पावस्था में इन्होने ‘लोनी’ कृत विश्व प्रसिद्ध ‘त्रिकोणमिति’ को हल किया और पंद्रह वर्ष की अवस्था में जार्ज शूब्रिज कार कृत `सिनोप्सिस ऑफ़ एलिमेंट्री रिजल्टस इन प्योर एण्ड एप्लाइड मैथेमैटिक्स’ का अध्ययन किया। इस पुस्तक में दी गयी लगभग पांच हज़ार प्रमेयों को रामानुजन ने सिद्ध किया और उनके आधार पर नए प्रमेय विकसित किये। इसी समय से रामानुजन ने अपनी प्रमेयों को नोटबुक में लिखना शुरू कर दिया था। हाई स्कूल में अध्ययन के लिए रामानुजन को छात्रवृत्ति मिलती थी परंतु रामानुजन के द्वारा गणित के अलावा दूसरे सभी विषयों की उपेक्षा करने पर उनकी छात्रवृत्ति बंद कर दी गई। उच्च शिक्षा के लिए रामानुजन मद्रास विश्वविद्यालय गए परंतु गणित को छोड़कर शेष सभी विषयों में वे अनुत्तीर्ण हो गए। इस तरह रामानुजन की औपचारिक शिक्षा को एक पूर्ण विराम लग गया। लेकिन रामानुजन ने गणित में शोध करना जारी रखा।

कुछ समय उपरांत इनका विवाह हो गया गया और वे आजीविका के लिए नौकरी खोजने लगे। इस समय उन्हें आर्थिक तंगी से गुजरना पड़ा। लेकिन नौकरी खोजने के दौरान रामानुजन कई प्रभावशाली व्यक्तियों के सम्पर्क में आए। ‘इंडियन मेथमेटिकल सोसायटी’ के संस्थापकों में से एक रामचंद्र राव भी उन्हीं प्रभावशाली व्यक्तियों में से एक थे। रामानुजन ने रामचंद्र राव के साथ एक वर्ष तक कार्य किया। इसके लिये इन्हें 25 रू. महीना मिलता था। इन्होंने ‘इंडियन मेथमेटिकल सोसायटी’ की पत्रिका (जर्नल) के लिए प्रश्न एवं उनके हल तैयार करने का कार्य प्रारंभ कर दिया। सन् 1911 में बर्नोली संख्याओं पर प्रस्तुत शोधपत्र से इन्हें बहुत प्रसिद्धि मिली और मद्रास में गणित के विद्वान के रूप में पहचाने जाने लगे। सन् 1912 में रामचंद्र राव की सहायता से मद्रास पोर्ट ट्रस्ट के लेखा विभाग में लिपिक की नौकरी करने लगे। सन् 1913 में इन्होंने जी. एम. हार्डी को पत्र लिखा और उसके साथ में स्वयं के द्वारा खोजी प्रमेयों की एक लम्बी सूची भी भेजी।

यह पत्र हार्डी को सुबह नाश्ते के टेबल पर मिले। इस पत्र में किसी अनजान भारतीय द्वारा बहुत सारे प्रमेय बिना उपपत्ति के लिखे थे, जिनमें से कई प्रमेय हार्डी पहले ही देख चुके थे। पहली बार देखने पर हार्डी को ये सब बकवास लगा। उन्होंने इस पत्र को एक तरफ रख दिया और अपने कार्यों में लग गए परंतु इस पत्र की वजह से उनका मन अशांत था। इस पत्र में बहुत सारे ऐसे प्रमेय थे जो उन्होंने न कभी देखे और न सोचे थे। उन्हें बार-बार यह लग रहा था कि यह व्यक्ति या तो धोखेबाज है या फिर गणित का बहुत बड़ा विद्वान। रात को हार्डी ने अपने एक शिष्य के साथ एक बार फिर इन प्रमेयों को देखा और आधी रात तक वे लोग समझ गये कि रामानुजन कोई धोखेबाज नहीं बल्कि गणित के बहुत बड़े विद्वान हैं, जिनकी प्रतिभा को दुनिया के सामने लाना आवश्यक है। इसके बाद हार्डी और रामानुजन में पत्रव्यवहार शुरू हो गया। हार्डी ने रामानुजन को कैम्ब्रिज आकर शोध कार्य करने का निमंत्रण दिया। रामानुजन का जन्म ब्राह्मण कुल में हुआ था। वह धर्म-कर्म को मानते थे और कड़ाई से उनका पालन करते थे। वह सात्विक भोजन करते थे। उस समय मान्यता थी कि समुद्र पार करने से धर्म भ्रष्ट हो जाएगा। इसलिए रामानुजन ने कैम्ब्रिज जाने से इंकार कर दिया। लेकिन हार्डी ने प्रयास जारी रखा और मद्रास जा रहे एक युवा प्राध्यापक नेविल को रामानुजन को मनाकर कैम्ब्रिज लाने के लिए कहा। नेविल और अन्य लोगों के प्रयासों से रामानुजन कैम्ब्रिज जाने के लिए तैयार हो गए। हार्डी ने रामानुजन के लिए केम्ब्रिज के ट्रिनिटी कॉलेज में व्यवस्था की।

जब रामानुजन ट्रिनिटी कॉलेज गए तो उस समय पी.सी. महलानोबिस [प्रसिद्ध भारतीय सांख्यिकी विद] भी वहां पढ़ रहे थे। महलानोबिस रामानुजन से मिलने के लिए उनके कमरे में पहुंचे। उस समय बहुत ठंड थी। रामानुजन अंगीठी के पास बैठे थे। महलानोबिस ने उन्हें पूछा कि रात को ठंड तो नहीं लगी। रामानुजन ने बताया कि रात को कोट पहनकर सोने के बाद भी उन्हें ठंड लगी। उन्होंने पूरी रात चादर ओढ़ कर काटी थी क्योंकि उन्हें कम्बल दिखाई नहीं दिया। महलानोबिस उनके शयन कक्ष में गए और पाया कि वहां पर कई कम्बल हैं। अंग्रेजी शैली के अनुसार कम्बलों को बिछाकर उनके ऊपर चादर ढकी हुई थी। जब महलानोबिस ने इस अंग्रेजी शैली के बारे में बताया तो रामानुजन को अफ़सोस हुआ। वे अज्ञानतावश रात भर चादर ओढ़कर ठंड से ठिठुरते रहे। रामानुजन को भोजन के लिए भी कठिन परेशानी से गुजरना पड़ा। शुरू में वे भारत से दक्षिण भारतीय खाद्य सामग्री मंगाते थे लेकिन बाद में वह बंद हो गयी। उस समय प्रथम विश्वयुद्ध चल रहा था। रामानुजन सिर्फ चावल, नमक और नीबू-पानी से अपना जीवन निर्वाह करने लगे। शाकाहारी होने के कारण वे अपना भोजन खुद पकाते थे। उनका स्वभाव शांत और जीवनचर्या शुद्ध सात्विक थी।

रामानुजन ने गणित में सब कुछ अपने बलबूते पर ही किया। इन्हें गणित की कुछ शाखाओं का बिलकुल भी ज्ञान नहीं था पर कुछ क्षेत्रों में उनका कोई सानी नहीं था। इसलिए हार्डी ने रामानुजन को पढ़ाने का जिम्मा स्वयं लिया। स्वयं हार्डी ने इस बात को स्वीकार किया कि जितना उन्होंने रामानुजन को सिखाया उससे कहीं ज्यादा रामानुजन ने उन्हें सिखाया। सन् 1916 में रामानुजन ने केम्ब्रिज से बी. एस-सी. की उपाधि प्राप्त की।

रामानुजन और हार्डी के कार्यों ने शुरू से ही महत्वपूर्ण परिणाम दिये। सन् 1917 से ही रामानुजन बीमार रहने लगे थे और अधिकांश समय बिस्तर पर ही रहते थे। इंग्लैण्ड की कड़ी सर्दी और कड़ा परिश्रम उनके स्वास्थ्य के लिए हानिकारक सिद्ध हुई। इनका स्वास्थ्य खराब रहने लगा और उनमें तपेदिक के लक्षण दिखाई देने लगे। इधर उनके लेख उच्चकोटि की पत्रिकाओं में प्रकाशित होने लगे थे। सन् 1918 में, एक ही वर्ष में रामानुजन को कैम्ब्रिज फिलोसॉफिकल सोसायटी, रॉयल सोसायटी तथा ट्रिनिटी कॉलेज, कैम्ब्रिज तीनों का फेलो चुन गया। इससे रामानुजन का उत्साह और भी अधिक बढ़ा और वह शोध कार्य में जोर-शोर से जुट गए। सन् 1919 में स्वास्थ बहुत खराब होने की वजह से उन्हें भारत वापस लौटना पड़ा।

रामानुजन की स्मरण शक्ति गजब की थी। वे विलक्षण प्रतिभा के धनी और एक महान गणितज्ञ थे। एक बहुत ही प्रसिद्ध घटना है। जब रामानुजन अस्पताल में भर्ती थे तो डॉ. हार्डी उन्हें देखने आए। डॉ. हार्डी जिस टैक्सी में आए थे उसका नम्बर था 1729 । यह संख्या डॉ. हार्डी को अशुभ लगी क्योंकि 1729 = 7 x 13 x 19 और इंग्लैण्ड के लोग 13 को एक अशुभ संख्या मानते हैं। परंतु रामानुजन ने कहा कि यह तो एक अद्भुत संख्या है। यह वह सबसे छोटी संख्या है, जिसे हम दो घन संख्याओं के जोड़ से दो तरीके में व्यक्त कर सकते हैं। (1729 = 12x12x12 + 1x1x1,और 1729 = 10x10x10 + 9x9x9)।

सन् 1903 से 1914 के बीच, कैम्ब्रिज जाने से पहले रामानुजन अपनी `नोट बुक्स’ में तीन हज़ार से ज्यादा प्रमेय लिख चुके थे। उन्होंने ज्यादातर अपने निष्कर्ष ही दिए थे और उनकी उपपत्ति नहीं दी। सन् 1967 में प्रोफेसर ब्रूस सी. बर्नाड्ट को जब ‘रामानुजन नोट बुक्स’ दिखाई गयी तो उस समय उन्होंने इस पुस्तक में कोई रुचि नहीं ली। बाद में उन्हें लगा कि वह रामानुजन के प्रमेयों की उत्पत्तियाँ दे सकते हैं। प्रोफेसर बर्नाड्ट ने अपना पूरा ध्यान रामानुजन की पुस्तकों के शोध में लगा दिया। उन्होंने रामानुजन की तीन पुस्तकों पर 20 वर्षों तक शोध किया।

सन् 1919 में इंग्लैण्ड से वापस आने के पश्चात् रामानुजन 3 महीने मद्रास, 2 महीने कोदमंडी और 4 महीने कुंभकोणम में रहे। उनकी पत्नी ने उनकी बहुत सेवा की। पति-पत्नी का साथ बहुत कम समय तक रहा। रामानुजन के इंग्लैंड जाने से पूर्व वे एक वर्ष तक उनके साथ रही और वहां से आने के एक वर्ष के अन्दर ही परमात्मा ने पति को सदा के लिए उनसे छीन लिया। उन्हें माँ होने का सुख भी प्राप्त नहीं हुआ। 26 अप्रैल 1920 को 32 वर्ष 4 महीने और 4 दिन की अल्पायु में रामानुजन का शरीर परब्रह्म में विलीन हो गया।

गणितीय कार्य एवं उपलब्धियाँ

रामानुजन ने इंग्लैण्ड में पाँच वर्षों तक मुख्यतः संख्या सिद्धान्त के क्षेत्र में काम किया।

‘रामानुजन संख्या’ उस प्राकृतिक संख्या को कहते हैं जिसे दो अलग-अलग प्रकार से दो संख्याओं के घनों के योग द्वारा निरूपित किया जा सकता है।

उदाहरण – 9^3 + 10^3 = 1^3 + 12^3 = 1729.

इसी प्रकार,

2^3 + 16^3 = 9^3 + 15^3 = 4 104

10^3 + 27^3 = 19^3 + 24^3 = 20 683

2^3+ 34^3 = 15^3 + 33^3 = 39 312

9^3 + 34^3 = 16^3 + 33^3 = 40 033

अतः 1729, 4104, 20683, 39312, 40033 आदि रामानुजन संख्याएं हैं।

सम्मान

राष्ट्रीय गणित दिवस

भारत में प्रत्येक वर्ष 22 दिसम्बर को महान गणितज्ञ श्रीनिवास अयंगर रामानुजन की स्मृति में ‘राष्ट्रीय गणित दिवस’ के रूप में मनाया जाता है ।

प्रधानमंत्री मनमोहन सिंह ने २२ दिसंबर २०१२ को मद्रास विश्वविद्यालय में श्रीनिवास रामानुजन की १२५ वीं जयंती के उद्घाटन समारोह के दौरान २२ दिसंबर को "राष्ट्रीय गणित दिवस" ​​घोषित किया और २०१२ को गणित वर्ष के रूप में घोषित किया।

भारतीय डाक विभाग द्वारा 3 दिसंबर, 2011 और 3 दिसंबर, 2016 को रामानुजन के सम्मान में जारी स्मारक डाक टिकट जारी किए गए हैं।

जीवन पर बनी फ़िल्म : द मैन हू न्यू इनफिनिटी

यह फिल्म एक बॉयोपिक है और रामानुजन की जिंदगी पर आधारित है।

पहले विश्वयुद्ध के समय पर बनी, फिल्म रॉबर्ट कनिगेल की किताब पर आधारित है। फिल्म की कहानी ऐसी दोस्ती पर आधारित है जिसने हमेशा के लिए गणित की दुनिया को बदलकर रख दिया। रामानुजन एक गरीब स्वयं पढ़ने वाले भारतीय गणितज्ञ थे। फिल्म की कहानी उनके ट्रिनिटी कॉलेज मद्रास से कैंब्रिज जाने की है।

कैंब्रिज पहुंचने के बाद, रामानुजन और उनके प्रोफेसर जीएच हार्डी के साथ उनका बांड बन जाता है। फिल्म में दिखाया गया है कि कैसे वह विश्वप्रसिद्ध गणितज्ञ बने। देविका भिसे, रामानुजन की पत्नी का किरदार निभा रही हैं। देविका एक शास्त्रीय नृत्यांगना हैं। देविका ने अपनी भूमिका के लिए बहुत अध्ययन किया। उन्होंने किताब के लेखर रॉबर्ट कनिगेल से भी बातचीत की, जो असली जानकी (रामानुजन की पत्नी) से मिल चुके हैं।

एडवर्ड आर प्रेसमैन/एनीमस फिल्मस प्रोडक्शन और कैयेने पेपर प्रोडक्शन द्वारा निर्मित, द मैन हू न्यू इनफीनिटी में देव पटेल, जेरेमी आयरंस, देविका भिसे, स्टेफन फ्राय, टॉबी जॉंस और अरूंधती नाग की मुख्य भूमिकाएं हैं। फिल्म की कहानी लेखन और निर्देशन मैथ्यू ब्राउन ने किया है। फिल्म तमिल और अंग्रेजी में उपलब्ध है।

 

શ્રીનિવાસ રામાનુજન જીવન પરિચય

 

શ્રીનિવાસ રામાનુજન

પુરુ નામ: શ્રીનિવાસ ઐયંગર રામાનુજન

જન્મતારીખ: 22 ડિસેમ્બર 1887

જન્મસ્થળ: ઇરોડ, તમિલનાડુ

અવસાન: 26 એપ્રિલ 1920 (કુમ્ભકોણમ, તમિલનાડુ)

ગણિત એક એવો વિષય છે જેનું નામ પડતાં જ મોટાભાગના વિદ્યાર્થીઓનું હૃદય ટેન્શનને કારણે 'બુલેટ ટ્રેન'ની ઝડપે ધબકવા લાગે છે. પરીક્ષા સમયે અનેક વિદ્યાર્થીઓને એવું વિચારતા હોય કે, 'બાકી બધા વિષયમાં તો આરામથી પાસ થઇ જઇશું પણ આ ગણિત આપણી માર્કશીટનું ગણિત બગાડશે. જેથી આજે એવા દિગ્ગજની વાત કરવાની છે જેમણે ગણિતના ક્ષેત્રમાં સફળતા હાંસલ કરીને આપણા ભારત દેશની ખ્યાતિ વધારી છે. એવા દેશના વિખ્યાત ગણિતશાસ્ત્રી શ્રીનિવાસન રામાનુજન કે જેઓ 20મી સદીમાં ભારતના સૌથી મહાન અને સૌથી પ્રખ્યાત ગણિતજ્ઞાની હતા. નાનપણથી જ તેઓએ ગણિત વિષયમાં અસાધારણ પ્રતિભા દેખાડી શિક્ષકોને આશ્ચર્યમાં નાંખી દેતા હતા. મુખ્યતઃ તેઓ ગણિત જાતે જ શિખ્યા હતા અને જીવનમાં કયારેય યુનિવર્સિટીએ ગયા ન હતા.

મહાન ભારતીય ગણિતશાસ્ત્રી શ્રીનિવાસ રામાનુજન માત્ર ભારતીયો માટે જ નહીં પણ વિદેશી ગણિતશાસ્ત્રીઓ માટે પ્રેરણાસ્ત્રોત છે.

 

૧૮૮૭ની ૨૨મી ડિસેમ્બરે રામાનુજનનો જન્મ તમિળનાડુના ઇરોડમાં એમની નાનીને ઘરે થયો. પિતા કુંભકોણમમાં સામાન્ય એકાઉંટન્ટ હતા અને સાથે કપડાંનો વેપાર પણ કરે. માતા પણ મંદિરમાં ભજનો ગાય અને મહિનામાં થોડુંઘણું કમાઈ લે. બ્રાહ્મણ પરિવારની સ્થિતિ આમ પણ સારી ન હોય. તેમાં રામાનુજનના પિતા ગરીબોમાં​ ​પણ​ ​ગરીબ​ ​હતા

૧૯૦૩માં ૧૨ વર્ષની ઉંંમરે રામાનુજને એમનાથી મોટા એક છોકરા પાસેથી સિડની લક્સ્ટન લોની (Sidney Luxton ​Loney – ​૧૮૬૦-૧૯૩૯)નું ત્રિકોણમિતિ વિશેનું પુસ્તક વાંચવા લીધું. પુસ્તક હાથમાં આવતાં જ જાણે એ તો એ​ ​પી​ ​ગયા.​ ​તમિળનાડુમાં​ ​લોનીનાં​ ​પુસ્તકો​ ​આજે​ ​પણ​ ​લોકપ્રિય​ ​છે. તે પછી ૧૫ વર્ષની ઉંમરે એમણે કૉલેજની લાઇબ્રેરીમાંથી જ્યૉર્જ શૂબ્રિજ કાર (George Shoobridge ​Carr – ૧૮૩૭ -૧૯૧૪)નું ) પુસ્તક વાંચવા લીધું. આ પુસ્તકમાં લગભગ ૬,૦૦૦ પ્રમેયો છે, પરંતુ એ બરાબર ખુલાસાવાર સમજાવેલાં નથી. રામાનુજન પર આ પુસ્તકનો બહુ પ્રભાવ પડ્યો અને એ પુસ્તક એમની સ્ટાઇલ માટે આદર્શરૂપ બની રહ્યું. રામાનુજન પણ કોઈ પ્રૉબ્લેમનો ઉકેલ શોધતા હોય તો છેવટે એનું પરિણામ લખી દેતા. બહુ ખુલાસો કરીને સમજાવવા જેટલા કાગળો પણ એમની પાસે નહોતા અને સમય પણ નહોતો. એ તો એમ જ માનતા કે આટલું લખવાથી જાણકાર તો સમજી જ જશે.

આર્થિક સ્થિતિ સારી ન હોવાથી ઢગલાબંધ કાગળો બગાડવાનું તો એમને પોસાય તેમ નહોતું એટલે સ્લેટ પર બધી ગણતરી કરતા અને પછી એમને મળેલી ફૉર્મ્યુલા નોટબુકમાં લખી લેતા. મદ્રાસમાં એ સ્કૉલરશિપ પર રહેતા અને દિવસમાં એક વાર કે બે દિવસે એક વાર ખાવાનું બનાવીને ચલાવતા. પરંતુ એમની કીર્તિ એ વખતે ફેલાઈ ગઈ હતી. એક વાર એમના મિત્ર એમને મળવા ગયા અને કહ્યું કે હવે તમને બધા જીનિયસ તરીકે ઓળખે છે. રામાનુજને પોતાની કોણી દેખાડીને કહ્યું કે જીનિયસ બનવામાં આ કોણી કાળી થઈ ગઈ છે! જે કંઈ લખું છું તે સ્લેટમાં જ લખું છું અને લખેલું ભુંસાડવા માટે આ કોણી જ કામ આવે છે! આ જવાબ દેખાડે છે કે મિત્રો સાથે એમને ટીખળના સંબંધો હતા, બહુ ગંભીર કે ‘મૂજી માસ્તર’ નહોતા.

આ દરમિયાન એમણે ૧૯૦૩માં મૅટ્રિકની પરીક્ષા આપી અને ગણિતમાં ‘ફર્સ્ટ ક્લાસ’ મેળવ્યો, પણ ગણિતમાં એવા લીન થઈ ગયા હતા કે વાર્ષિક પરીક્ષામાં અંગ્રેજી અને ફિઝિયોલૉજીમાં નાપાસ થતાં વરસ બગડ્યું. ચાર વર્ષ પછી પાચિયપ્પા કૉલેજમાં દાખલ થયા તો પણ હાલત એ જ રહી. ગણિત સિવાય બધામાં નાપાસ!

નાનપણથી જ તેઓ ગણિતમાં અસાધારણ પ્રતિભા દેખાડી શિક્ષકોને અચંબામાં નાખી દેતા હતા

રામાનુજન સાવ સામાન્ય પરિવારમાં જન્મ્યા હતા, તેથી તેમણે પ્રાથમિક ભણતર મેળવ્યા બાદ જાતે જ ગણિતમાં મહારથ મેળવી હતી. જો કે નાનપણથી તેમને ગણિત વિષય અતિ પ્રિય હતો, તેમના શિક્ષકોમાં રામાનુજ માનીતા વિદ્યાર્થી હતા, કારણ કે એક તરફ જ્યાં બાળકો ગણિત ન શીખવાના અનેક બહાના શોધી લેતા ત્યાં બીજી તરફ રામાનુજન શિક્ષકો પાસે હંમેશા આ વિષયમાં કંઇક નવું નવું શીખવાની ધગશ રાખતા. તેમણે ગણિતમાં નવી નવી શૈલીથી દાખલા કરવા માટે એક રજીસ્ટર બનાવ્યું હતું. આ રજીસ્ટર હંમેશાં તેઓ પોતાની સાથે રાખતા. મદ્રાસમાં જ્યારે તેઓ નોકરીની શોધ માટે આવ્યા ત્યારે કોઇએ તેમને તે વખતના મદ્રાસના કલેક્ટર રામાસ્વામી ઐયરને મળવાનું કહ્યું. કલેક્ટર રામાસ્વામી પણ ગણિતજ્ઞા હતા, રામાનુજે જ્યારે પોતાનું દાખલાઓવાળંુ રજીસ્ટર બતાવ્યું ત્યારે તેઓ રામાનુજની પ્રતિભા પારખી ગયા અને તેમને નોકરીના બદલે ૨૫ રૃપીયા સ્કોલરશીપ સાથે એક વર્ષ ભણવાની વ્યવસ્થા કરાવી આપી. આમ બારમા ધોરણ બાદ થોડા ગેપ પછી તેમણે એક વર્ષની શિક્ષા મેળવી, તે સમયે તેમણે કરેલી કેટલીક શોધ જર્નલ ઓફ ઇન્ડીયન મેથેમેટિકલમાં પણ છપાઇ હતી.

વર્ષ ૧૯૭૬માં ટ્રિનીટી કોલેજના પુસ્તકાલયમાંથી રામાનુજનનું ગણિતના દાખલાનું રજીસ્ટર અચાનક મળી આવ્યું હતું, ભારતના હાલના ગણિતજ્ઞાોએ તે રજીસ્ટર સાચવી રાખ્યું છે, તેમજ તેમણે કરેલા પ્રમેય, અલગ અલગ દાખલાઓ વિષે હાલમાં પણ શોધ ચાલી રહી છે. લગભગ સો પાનાના આ રજીસ્ટરના દરેક પાને અવનવી રીતે કરેલા દાખલા તેમજ પ્રમેયનો ભંડાર છે.

. મુખ્યતઃ તેઓ ગણિત જાતે જ શિખ્યા હતા અને જીવનમાં ક્યારેય યુનિવર્સિટી ગયા નહોતા.

રામાનુજનની પ્રતિભાની ઓળખ વિશ્વને કરાવી રામાનુજનને પ્રસિદ્ધ કરવામાં અંગ્રેજ પ્રોફેસર ગોડફ્રી હાર્ડીનો મોટો હાથ હતો. તેમણે ટૂંકા જીવનગાળા દરમ્યાન લગભગ ૩૯૦૦ જેટલાં ગણિતનાં પરિણામો શોધ્યાં હતા. 

અત્યંત ધાર્મિક રામાનુજને કહ્યું હતું, "ગણિતનુ જે સમીકરણ ઈશ્વરના વિચારને ન દર્શાવતુ હોય, તે સમીકરણ મારા માટે નિરર્થક છે."

એમનું નામ ‘નંબર થિઅરી’ માટે પ્રખ્યાત થયું છે.

1729 નંંબરને "રામનુજન નંબર" કે "હાર્લી-રામાનુજન નંબર" કે "ટેક્ષી કેબ નંબર"તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

પ્રો. જી.એચ. હાર્ડીની  ટેક્ષીનો નમ્બર 1729 હતો.

સ્વસ્થ થયા પછી, તે ફરીથી મદ્રાસ ગયો અને કેટલાક સંઘર્ષો પછી, તેઓ નાયબ કલેક્ટર શ્રી વી. રામાસ્વામી ઐયરને મળ્યા, જે ગણિતના મહાન વિદ્વાન હતા. ઐય્યરે તેની દુર્લભ પ્રતિભાને માન્યતા આપી અને તેમના જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટ રામચંદ્ર રાવને તેમના માટે 25 રૂપિયાની માસિક શિષ્યવૃત્તિની વ્યવસ્થા કરવા કહ્યું. 25 રૂપિયાની આ શિષ્યવૃત્તિ પર, રામાનુજને એક વર્ષ મદ્રાસમાં રહીને પોતાનો પહેલો સંશોધન પત્ર "જર્નલ ઓફ ઈન્ડિયન મેથેમેટિકલ સોસાયટી" માં પ્રકાશિત કર્યો. તેનું શીર્ષક "બર્નોલી નંબરોની કેટલાક ગુણો" હતું. રાવની મદદથી, તે કારકુન તરીકે મદ્રાસ પોર્ટ ટ્રસ્ટમાં જોડાયો. આ નોકરીમાં તેને ગણિત માટે પૂરતો સમય મળી રહેતો. વર્ષ 1911માં ઈન્ડિયન મેથેમેટિકલ સોસાયટીની જર્નલમાં તેમનો 17 પાનાનો એક પેપર પ્રકાશિત થયો જે બર્નૂલી નંબરો પર આધારિત હતો. 

રામાનુજનને રોયલ સોસાયટીનો ફેલો જાહેર કરાયા હતા. રોયલ સોસાયટીના સમગ્ર ઇતિહાસમાં તેમના કરતા નાની વયના કોઈ સભ્ય નથી. તે રોયલ સોસાયટીના સભ્યપદ પછી ટ્રિનિટી કોલેજની ફેલોશિપ પ્રાપ્ત કરનાર પ્રથમ ભારતીય પણ બન્યા હતા.

તેમણે જાતે જ ગણિત શીખ્યા અને આખા જીવન દરમ્યાન 3884 ગાણિતિક પ્રમેયનું સંકલન કર્યુ.

1. ડિસેમ્બર 22, 1887માં તમિલનાડુમાં ઇરોડ નામના ગામે શ્રીનિવાસ અયંગર અને કોમળતાંલ ના ઘરે એક બાળક નો જન્મ થયો હતો, તેનું નામ રામાનુજન  પાડવામાં આવ્યું હતું. રામાનુજનના પિતા સાડીની દુકાનમાં કામ કરતા હતા અને માતા ગૃહિણી હતા.

2. બાળપણમાં જ રામાનુજનના  બધા ભાઈબહેનો મૃત્યુ પામ્યા. હકીકતમાં, શીતળાનો રોગ 1889 માં ફેલાયો હતો. આ વર્ષે, હજારો લોકો તંજાવુર જિલ્લામાં આ બીમારીથી મૃત્યુ પામ્યા હતા. પરંતુ રામાનુજન  ફરીથી સાજા થઈ ગયા હતા

3. આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે જન્મના 3 વર્ષ સુધી રામાનુજન  બોલી શકતા ન હતા. 10 વર્ષની ઉંમરે પ્રાથમિક વર્ગમાં રામાનુજન  જિલ્લામાં પ્રથમ આવ્યા હતા.

4. રામાનુજન બાળપણમાં સ્કૂલ જવાનું ટાળતા હતા. તેમના પરિવારના સભ્યોએ ખાસ કરીને રામાનુજનને  શાળા સેટ કરવા કે નહીં તે જોવા માટે એક વ્યક્તિને અલગ પાડ્યા હતા.

5. રામાનુજન  ઘર ખર્ચ ચલાવવા માટે બાળપણમાં ટ્યુશન શીખવતા હતા. તેમને ટ્યુશનના દર મહિને 5 રૂપિયા મળતા. રામાનુજન  સાતમી ગ્રેડ અને ટ્યુશનમાં શિક્ષણ આપી રહ્યા હતા.

6. રામાનુજન  જેમણે 13 વર્ષની વયે પોતાની પ્રણાલી બનાવી, ક્યારેય મઠમાંથી કોઈ અલગ શિક્ષણ મેળવ્યો નહીં.

7. રામાનુજનને  11 વર્ષની ઉંમરે કૉલેજ સ્તરે ગણિત યાદ છે. 13 વર્ષની વયે, એડવાન્સે ત્રિકોણમિતિને ફેરવ્યું અને પ્રમેય બનાવવાની શરૂઆત કરી. 17 વર્ષની ઉંમરે, બર્નાલીએ સંખ્યાઓની તપાસ કરી અને 15 ડેસિમલ પોઈન્ટ સુધી યુલર કોન્સ્ટન્ટની મૂલ્ય શોધ કરી.

8. જ્યારે રામાનુજન  16 વર્ષના હતા, ત્યારે તેઓ તેમના મિત્ર સાથે લાઇબ્રેરી જતા. એસ. લિખિત કારે "એ સિનોપ્સિસ ઑફ એલિમેન્ટરી રિઝલ્ટ ઇન પ્યોર એન્ડ એપ્લાઈડ મેથેમેટિક્સ" લખ્યું હતું. તેમાં 5000 કરતાં વધુ પ્રમેય હતા. રામાનુજને આ પુસ્તક ધ્યાનથી વાંચ્યું હતું. તેમની ગણિત માં રુચિ ત્યાંથી વધવા લાગી.

9. ગણિતમાં પ્રતિભાશાળી હોવાના કારણે, રામાનુજનને  સરકારી આર્ટસ કોલેજમાં અભ્યાસ કરવા માટે શિષ્યવૃત્તિ મળી. પરંતુ તેઓએ ગણિતમાં ખૂબ ધ્યાન આપ્યું, એટલું ધ્યાન કે બધા અન્ય વિષયોમાં તેઓ નિષ્ફળ ગયા. અને તેમણે તેમની શિષ્યવૃત્તિ છોડવી પડી. 

10. કાગળ ખૂબ ખર્ચાળ હોવાને લીધે, રામાનુજને  ગણિતના પ્રશ્નનો ઉકેલ લાવવા માટે 'સ્લેટ' નો ઉપયોગ કરતા હતા. તેમ છતાં તેઓએ એક રજિસ્ટર રાખ્યું જેમાં તેઓ સ્લેટમાંથી ફોર્મ્યુલા લેવા માટે ઉપયોગ કરતા હતા.

11. 1913 માં, 26 વર્ષની ઉંમરે, રામાનુજને ગણિતના અંગ્રેજીમાં 120 સૂત્રો લખ્યા. અધ્યાપક જીના  એચ. હાર્ડીને મોકલ્યો. હાર્ડીએ પ્રથમ સમયે ખાસ ધ્યાન આપ્યુ ન હતું, પરંતુ તે વાંચ્યા પછી એવું લાગ્યું કે તે વિદ્વાન હતો. ત્યારબાદ રામાનુજને  કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં બોલાવવામાં આવ્યા.

12. રામાનુજને  ઈંગ્લેન્ડ જવાનો ઇનકાર કર્યો હતો, પરંતુ તેણે આ કરવાથી ના પાડી દીધી. છતાં પણ તેમણે જવું પડ્યું, રામાનુજન  ધર્મમાં દૃઢ હતા. ઈંગ્લેન્ડ જેવા ઠંડા દેશમાં પણ, તેઓ સાચા બ્રાહ્મણ હોવાને કારણે દરરોજ શાકાહારી ભોજન ગ્રહણ કરતા હતા. તેમને અહીં સારો ખોરાક મળ્યો નહીં અને તે બીમાર પડ્યા અને મદ્રાસ પાછું આવવું પડ્યું.

13. 1918 માં, 31 વર્ષની વયે, શ્રીનિવાસ રામાનુજન  રોયલ સોસાયટીના સૌથી નાની વયના સભ્ય તરીકે ચૂંટાયા હતા. 1841 માં આર્દસીર કુર્સેટજી પછી તેઓ આ કરવા માટે બીજા ભારતીય બન્યાં.

14 ઑક્ટોબર, 1918 ના રોજ રામાનુજ  ટ્રિનિટી કૉલેજના સાથી તરીકે ચૂંટાયા હતા. આ કરવા માટે તે પ્રથમ ભારતીય હતા.

15. રામાનુજનના  જન્મદિન ને સમગ્ર દેશમાં રાષ્ટ્રીય ગણિત દિવસ ઉજવવામાં આવે છે.

16. રામાનુજને  32 વર્ષના જીવનમાં 3884 સમીકરણ કર્યું. આમાંથી ઘણા આજે પણ અનસોલ થઈ ગયા છે. ગણિતમાં, 1729 રામાનુજન નંબર તરીકે ઓળખાય છે.

17. ઇંગ્લેન્ડથી આવ્યા પછી પણ, ભારે તાવ, ઉધરસ અને થાકને કારણે, તેમની સ્થિતિ ગંભીર બની ગઈ. શ્રીનિવાસ રામાનુજન આયંગર 26 એપ્રિલ, 1920 ના રોજ 32 વર્ષની વયે મૃત્યુ પામ્યા હતા.

18. કુંબકોનામમાં તેમના મૂળ નિવાસને હવે મ્યુઝિયમ બનાવવામાં આવ્યું છે.

1918 માં રામાનુજનને કેમ્બ્રિજ ફિલોસોફિકલ સોસાયટી, રોયલ સોસાયટી અને ટ્રિનિટી કોલેજના ફેલો તરીકે ચૂંટવામાંં આવ્યા6 હતા.

19. શ્રીનિવાસ રામાનુજનના જીવન પર હોલીવુડમાં એક ફિલ્મ પણ બનાવવામાં આવી છે જેનું નામ છે  "THE MEN WHO KNEW INFINITY". જેમા દેવ પટેલે રામાનુજનની ભૂમિકા ભજવી છે. આ ફિલ્મ 2015મા રિલિજ થઇ હતી.જેના પ્રોડ્યુસર મેથ્યુ બ્રાઉન હતા.

https://gujarati.matrubharti.com/book/read/content/19860165/bharatna-ganit-jagatno-dhruv-tarak-shrinivas-ramanujan

http://webgurjari.in/2017/07/03/mathematicians_10_shrinivas-ramanujam/

ભારતીય ટપાલ વિભાગ દ્વારા ૨૬ ડિસેમ્બર ૨૦૧૧ અને ૨૨ ડિસેમ્બર ૨૦૧૨માં રામાનુજનના માનમાં સ્મારક ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડવામાં આવી છે

 

વડાપ્રધાન મનમોહન સિંહે 26 ફેબ્રુઆરી 2012ના રોજ મદ્રાસ યુનિવર્સિટીમાં શ્રીનિવાસ રામાનુજનની 125મી વર્ષગાંઠના ઉદ્ધાટન સમારોહ દરમિયાન 22 ડિસેમ્બરને "રાષ્ટ્રીય ગણિત દિવસ" તરીકે  મનાવવાની જાહેરાત કરી હતી અને 2012ના વર્ષને ગણિત વર્ષ જાહેર કર્યુ હતુ

આપેલ ચોરસને રામાનુજન મેજિક સ્ક્વેર કહેવામા આવે છે.

પહેલી રો રામાનુજનાની જન્મ તારીખ 22-12-1887 દર્શાવે છે.

ઉભા, આડા અને ત્રાસા અંકોનો સરવાળો 139 થાય છે અને 139 એ અવિભાજ્ય સંખ્યા છે.

ખૂણા પરના અંકોનો સરવાળો 139 થાય

કોઇ પણ 2x2ના ચોરસના અંકોનો સરવાળો 139 થાય.

See This Absolutely Amazing Mathematics Given By Great Mathematician *#रामानुजम*

1 x 8 + 1 = 9

12 x 8 + 2 = 98

123 x 8 + 3 = 987

1234 x 8 + 4 = 9876

12345 x 8 + 5 = 98765

123456 x 8 + 6 = 987654

1234567 x 8 + 7 = 9876543

12345678 x 8 + 8 = 98765432

123456789 x 8 + 9 = 987654321

1 x 9 + 2 = 11

12 x 9 + 3 = 111

123 x 9 + 4 = 1111

1234 x 9 + 5 = 11111

12345 x 9 + 6 = 111111

123456 x 9 + 7 = 1111111

1234567 x 9 + 8 = 11111111

12345678 x 9 + 9 = 111111111

123456789 x 9 +10= 1111111111

9 x 9 + 7 = 88

98 x 9 + 6 = 888

987 x 9 + 5 = 8888

9876 x 9 + 4 = 88888

98765 x 9 + 3 = 888888

987654 x 9 + 2 = 8888888

9876543 x 9 + 1 = 88888888

98765432 x 9 + 0 = 888888888

And Look At This Symmetry :

1 x 1 = 1

11 x 11 = 121

111 x 111 = 12321

1111 x 1111 = 1234321

11111 x 11111 = 123454321

111111 x 111111 = 12345654321

1111111 x 1111111 = 1234567654321

11111111 x 11111111 = 123456787654321

111111111 x 111111111 = 12345678987654321

Please Share This Wonderful Number Game With Your Friends, Colleagues & Children.

 રામાનુજન અમૃત ભારત ગણિત યાત્રા

રામાનુજનની 135મી જન્મજયંતિ નિમિત્તે ઓલ ઇન્‍ડીયા રામાનુજન મેથસ કલબ સંસ્‍થા દ્રારા દેશમાં ગણિત અને વિજ્ઞાનના પ્રચાર પ્રસાર માટે રામાનુજન અમૃત ભારત ગણિત યાત્રાનો 2 ઓક્ટોબર 2021ના રોજ સોમનાથ સાંનિઘ્‍યેથી પ્રારંભ થયો હતો. આ યાત્રા 82 દિવસ સુધી દેશના 25 રાજ્યોમાં પરિભ્રમણ કરી 75થી વઘુ શાળાઓની મુલાકાત લઇ તા.22 ડિસેમ્બરના શ્રીનિવાસનજીની જન્મજયંતિના દિવસે ત્રિપુરા રાજ્યના અગરતાલા ખાતે પહોંચી પૂર્ણ થશે.

Ramanujan Prize

દર વર્ષે રામાનુજનના સન્માનમા "ICTP Ramanujan Prize" વિશ્વ કક્ષાએ આપવામાં આવે છે. આ પ્રાઇઝ આપવાની શરુઆત 2005થી થઇ હતી. આ પ્રાઇઝ યંંગ મેથેમેટીશિયનને આપવામાં આવે છે. આ પ્રાઇઝના સ્પોન્સર International Centre for Theoretical Physics (ICTP), Department of Science and Technology of the Government of India (DST), International Mathematical Union (IMU) છે.

વર્ષ 2021મા આ પ્રાઇઝ ભારતની મહિલા મેથેમેટીશિયન નીના ગુપ્તાને મળ્યો છે, જે આ પ્રાઇઝ મેળવનાર ચોથી ભારતીય છે.

Ramanujan Prize Winners

2005 -Marcelo Viana, Brazil

2006 -Ramdorai Sujatha, India

2007 -Jorge Lauret, Argentina

2008 -Enrique Pujals, Argentina/Brazil

2009 -Ernesto Lupercio, Mexico

2010 -Shi Yuguang, China

2011 -Philibert Nang, Gabon

2012 -Fernando Codá Marques, Brazil

2013 -Tian Ye, China

2014 -Miguel Walsh, Argentina

2015 -Amalendu Krishna, India

2016 -Chenyang Xu, China

2017 -Eduardo Teixeira, Brazil

2018 -Ritabrata Munshi, India

2019 -Hoàng Hiệp Phạm (vi), Vietnam

2020 -Carolina Araujo, Brazil 

2021 -Neena Gupta, India