સુખદેવ રામલાલ થાપર

 

    જન્મ: 15 મે, 1907

    જન્મ સ્થળ: લુધિયાણા, પંજાબ
    માતા: રલ્લીદેવી
    મૂળ નામ: સુખદેવ રામલાલ થાપર
    પાર્ટીમાં નામ: વિલેજર
    પાર્ટી : હિન્દુસ્તાન સોશિયાલિસ્ટ રિપબ્લિકન એસોસિયેશન
    ભૂમિકા: HSRAની કેન્દ્રિય કમિટીના સભ્ય, પંજાબ પ્રાંતના સંગઠનકર્તા.

ઘણા ભારતીય દેશભક્તોએ ભારતને આઝાદ કરવા માટે પોતાના જીવનનું બલિદાન આપ્યુ છે.

આવા જ એક દેશભક્ત શહીદોમાંના એક, સુખદેવ થાપર હતા, જેમણે પોતાનું આખું જીવન બ્રિટીશરોથી ભારતને મુક્ત કરવામાં સમર્પિત કર્યું હતું.

સુખદેવ મહાન ક્રાંતિકારી ભગતસિંહના બાળપણના મિત્ર હતા. બંને એક સાથે મોટા થયા, એક સાથે ભણ્યા અને તેમના દેશને આઝાદ કરવાની લડતમાં ભારતમાતા માટે શહીદ થયા.

બ્રિટનના અંગ્રેજ શાસનમાં પોતાની ક્રાંતિકારી ગતિવિધિઓથી ભૂકંપ સર્જી દેનાર સુખદેવનો જન્મ 15મી મે 1907નાં રોજ પંજાબના લુધિયાણા શહેરમાં થયો હતો.

સુખદેવનું પ્રારંભિક જીવન લ્યાલપુરમાં વિતાવ્યું હતું અને આ તેમનું પ્રાથમિક શિક્ષણ પણ છે. બાદમાં, તે વધુ અભ્યાસ માટે નેશનલ કોલેજમાં જોડાયા. નેશનલ કોલેજની સ્થાપના કોંગ્રેસના પંજાબ ક્ષેત્રના નેતાઓએ કરી હતી, જેમાં વડા તરીકે લાલા લજપત રાય હતા.

આ કોલેજમાં પ્રવેશ લેનારા મોટાભાગના વિદ્યાર્થીઓ અસહકાર આંદોલન દરમિયાન તેમની શાળાઓ છોડી અસહકાર આંદોલનમાં ભાગ લીધો હતો. આ કોલેજમાં એવા શિક્ષકોની નિમણૂક કરવામાં આવી હતી જે દેશના નેતૃત્વ માટે આ યુવાનોને રાષ્ટ્રીય ચેતનાથી પૂર્ણ કરી શકે.

પોતાના બાળપણમાં તેમને ભારતમાં અંગ્રેજી શાસનનો ત્રાસ જોયો અને આના લીધે ગુલામીની બેડીઓને તોડવા માટે ક્રાંતિકારી બની ગયા.

હિન્દુસ્તાન સોશિયાલિસ્ટ રિપબ્લિકન એસોસિયેશનના સભ્ય સુખદેવના મનમાં દેશભક્તિની ભાવના ભરપૂર હતી. તેઓ લાહોરની નેશનલ કૉલેજમાં યુવાનોમાં દેશભક્તિની ભાવના ભરતા અને તેઓને સ્વતંત્રતા આંદોલનમાં કૂદી પડવા માટે પ્રેરિત કરતા. એક કુશળ નેતાના રૂપમાં તેઓ કૉલેજમાં ભણનાર વિદ્યાર્થીઓને ભારતના ગૌરવશાળી ભૂતકાળ વિશે પણ જણાવતા.

તેમને અન્ય ક્રાંતિકારી સાથીઓની સાથે મળીને લાહોરમાં નવયુવાન ભારત સભા શરુ કરી હતી. આ એક એવું સંગઠન હતું જે યુવકોને સ્વતંત્રતા આંદોલનમાં સામેલ થવા માટે પ્રેરિત કરતું.

સુખદેવે યુવાનોમાં માત્ર દેશભક્તિની ભાવના જ નહીં પરંતુ ખુદ પણ ક્રાંતિકારી ગતિવિધિઓમાં સક્રિય રૂપથી ભાગ લીઘો હતો. તેનું નામ 1928ની એ ઘટના માટે પ્રમુખતાથી ઓળખવામાં આવે છે જ્યારે ક્રાંતિકારીઓએ લાલા લજપતરાયના મોતનો બદલો લેવા માટે ગોરી હકુમતના પોલીસ ઉપાધિક્ષક જેપી સાંડર્સને મોતને ઘાટ ઊતાર્યો હતો.

આ ઘટનાએ બ્રિટીશ સામ્રાજયને હલાવીને રાખી દીધું, અને પૂરા દેશમાં ક્રાંતિકારીઓની જય જયકારી થઈ ગઈ. સોંડર્સની હત્યા કેસમાં લાહોર ષડયંત્રના રૂપમાં જાણવામાં આવે છે. આ મામલે રાજગુરુ, સુખદેવ અને ભગતસિંહને મોતની સજા ફટકારવામાં આવી.

23 માર્ચ 1931ના રોજ એ ગોજારા દિવસે આ ત્રણેય ક્રાંતિકારીઓ હસતા હસતા ફાંસીના ગાળિયે લટકી ગયાં અને દેશના યુવાનોનાં મનમાં આઝાદી મેળવવાની નવી લલક પેદા કરી દીધી. શહાદત સમયે સુખદેવની ઉંમર માત્ર અને માત્ર 24 વર્ષ હતી.

લગ્ન માટે ઘોડી ઉપર તો બધા ચડે છે પણ ફાંસીએ ચડવાનો અવસર તો કો'ક કો'કને જ મળતો હોય છે"-

આ વાક્ય પોતાની મા ને સુુુુુુુખદેવ કહે છે.

શહીદ સુખદેવ કોલેજ ઓફ બિઝનેસ સ્ટડીઝ (દિલ્હી યુનિવર્સિટીની ) સુખદેવની યાદમાં નામ આપવામાં આવ્યું છે. તેની સ્થાપના ઓગસ્ટ 1987 માં કરવામાં આવી હતી.

અમર શહીદ સુખદેવ થાપર આંતર-રાજ્ય બસ ટર્મિનલ, લુધિયાણા શહેરનું મુખ્ય બસ સ્ટેન્ડ છે, જે સુખદેવનું જન્મસ્થળ છે

સુખદેવ વિશે રસપ્રદ તથ્યો છે:

• સુખદેવને 18 ડિસેમ્બર, 1928 ના રોજ નાયબ પોલીસ અધિક્ષક, જે.પી. સૌન્ડર્સની હત્યાની સાથે સાથે ચંદ્રશેખર આઝાદ, સિંઘ અને રાજગુરુની ચિંતા છે.
• ભારતીય ક્રાંતિકારીઓનું લક્ષ્ય બ્રિટિશ પોલીસ અધિકારી જેમ્સ સ્કોટ હતું, લાલા લાજપત રાયના મૃત્યુનો બદલો લેવો, જોકે, ભૂલથી આઈડીના કેસમાં તેઓએ સોન્ડર્સની હત્યા કરી દીધી.
• 8 એપ્રિલ, 1929 ના રોજ નવી દિલ્હીમાં સેન્ટ્રલ મીટિંગ કોરિડોર બોમ્બ ધડાકા બાદ સુખદેવ અને તેના સાથીદારોની ધરપકડ કરવામાં આવી છે.
• સુખદેવ 1930 ના લાહોર કાવતરું કેસમાં મુખ્ય આરોપી હતા.
• તેમણે 1929 માં જેલ ભૂખમરોની હડતાલ જેવી થોડીક ક્રાંતિકારક ક્રિયાઓમાં ભાગ લીધો હતો.
• તેમણે લાહોરમાં નેશનવાઇડ ફેકલ્ટીમાં યુવાનોને ભારતના અગાઉના વિશે ખરેખર ગર્વની લાગણીથી પ્રભાવિત કર્યા.
• "નૌજવાન ભારત સભા" ની શરૂઆત સુખદેવે વિવિધ પ્રખ્યાત ક્રાંતિકારીઓ સાથે મળીને લાહોરથી કરી હતી.

સુખદેવને 23 માર્ચ, 1931 ના રોજભગતસિંઘ અને રાજગુરુ સાથે મળીને લાહોર જેલમાં ફાંસી આપવામાં આવી હતી. આપણા ક્રાંતિકારીઓનાં મૃતદેહોનું સતલજ નદીના કાંઠે ગુપ્ત રીતે અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યા છે. ભારતીય અધિકારીઓ દ્વારા તેમના અંતિમ સંસ્કાર સ્થળે 1968 માં રાષ્ટ્રવ્યાપી શહીદ મેમોરિયલ બનાવવામાં આવ્યું હતું.

હુસૈનિવાલામાં ત્રણેય શહિદોના સન્માનમાં શહિદ મેમોરિયલ બનાવવામાં આવેલ છે.

જીવન ઘટના ક્રમ

15 મે 1907 - પંજાબ રાજ્યના લુધિયાણા શહેરમાં જન્મ.

ધર્મ અને જાતિ - હિન્દુ, બ્રાહ્મણ (ખત્રી).

1926 - નૌજવાન ભારત સભાની રચના ભગતસિંહ અને ભગવતી ચરણ વ્હોરા સાથે થઈ.

8-9 સપ્ટેમ્બર 1928 - હિન્દુસ્તાન રિપબ્લિકન એસોસિએશનની ફિરોઝશાહ કોટલા ગ્રાઉન્ડ ખાતે બેઠક, હિન્દુસ્તાન રિપબ્લિકન એસોસિએશનનું નામ બદલીને હિન્દુસ્તાન સમાજવાદી રિપબ્લિકન એસોસિએશનમાં રાખવાનું સૂચન અને પંજાબ પ્રાંતના નેતા તરીકે આ સંગઠનની પસંદગી.

17 ડિસેમ્બર 1928 - જે.કે. પી. સndન્ડર્સને મારવામાં મદદ કરો.

20 ડિસેમ્બર 1928 - લાહોરથી ભગતસિંહને ફરાર કરવામાં મદદ કરવામાં આવી અને તેની સામે લાહોર કાવતરુંના નામે એક અહેવાલ નોંધવામાં આવ્યો.

Octoberક્ટોબર 7, 1930 - ખાસ ન્યાયિક સત્ર દ્વારા સોન્ડર્સની હત્યાના કાવતરા માટે ભગતસિંહ અને રાજગુરુને ફાંસી આપવાની ઘોષણા.

માર્ચ 1931 - ગાંધીજીએ તેમની નીતિ લોકોને સ્પષ્ટ કરવાના સંદર્ભમાં પત્ર.

23 માર્ચ 1931 - શહીદ દિવસ.

શિવરામ રાજગુરુ

 

 જન્મ: 24 ઓગસ્ટ, 1908, ખેડા (બોમ્બે પ્રોવિન્સ, હવે રાજગુરુનગર (મહારાષ્ટ્ર))
    માતા: પાર્વતીબાઈ
    મૂળ નામ: શિવરામ હરિનારાયણ રાજગુરુ
    પાર્ટીમાં નામ: રઘુનાથ

    ભૂમિકા: નિશાના માટે જાણીતા હોવાથી HSRAની સશસ્ત્ર પાંખ હિન્દુસ્તાન સોશિયાલિસ્ટ રિપબ્લિકન આર્મીમાં ગનમેન તરીકે જાણીતા હતા.

શિવરામ હરી રાજગુરુ નો જન્મ 24  ઓગસ્ટ ૧૯૦૮ માં થયો હતો. દેશષ્થ બ્રાહ્મણ પરિવારમાં જનમ્યા હતા. તેમનો જન્મ પુના નજીક ખેડ નામનાં ગામમાં થયો હતો, આ ગામ હવે તેમનાં માનમાં "રાજગુરુનગર" થી ઓળખાય છે.

રાજગુરુજએ પોતાના ગામમાં મરાઠી શાળામાં અભ્યાસ કર્યો. થોડા વર્ષો સુધી તેમના ગામમાં રહ્યા પછી, રાજગુરુ  વારાણસી ગયા હતા અને વારાણસી આવ્યા પછી, તેમણે વિદ્યાનયન અને સંસ્કૃત વિષયોનો અભ્યાસ કર્યો. 

માત્ર 15 વર્ષની ઉંમરે, રાજગુરુજને પણ હિન્દુ ધર્મના શાસ્ત્રોનું ઘણું જ્ જ્ઞાન મળ્યું હતું અને તેઓ એક જાણકાર વ્યક્તિ હતા. એવું કહેવાય છે કે તેમણે ખૂબ જ ટૂંકા સમયમાં સિદ્ધાંતકૌમુડી (સંસ્કૃતનું લેક્સિકોન) ને યાદ કરી નાખ્યો હતો.

જ્યારે રાજગુરુ જી વારાણસીમાં પોતાનું શિક્ષણ લઈ રહ્યા હતા, ત્યારે તેઓ આપણા દેશના કેટલાક ક્રાંતિકારીઓને મળ્યા. જેઓ આપણા દેશને અંગ્રેજોથી મુક્ત કરવા માટે લડી રહ્યા હતા. આ ક્રાંતિકારીઓને મળ્યા પછી, રાજગુરુજી આપણા દેશને આઝાદ કરવાની લડતમાં પણ જોડાયા હતા અને તેઓ વર્ષ 1924 માં હિન્દુસ્તાન સોશિયાલિસ્ટ રિપબ્લિકન એસોસિએશન (HSRA) માં જોડાયા હતા. આ સંગઠન એક ક્રાંતિકારી સંગઠન હતું, જેની રચના ચંદ્રશેખર આઝાદ, ભગતસિંહ, સુખદેવ થાપર અને અન્ય ક્રાંતિકારીઓએ કરી હતી. HSRA નું લક્ષ્ય માત્ર દેશની આઝાદી સાથે સંબંધિત હતું.

તે હિન્દુસ્તાન સમાજવાદી રિપબ્લિકન એસોસિએશનના સભ્ય હતા, જે ઇચ્છતા હતા કે ભારત કોઈ પણ રીતે બ્રિટીશ શાસનથી મુક્ત થાય. 

આ સંગઠનના સભ્ય તરીકે, રાજગુરુ જીએ પંજાબ, આગ્રા, લાહોર અને કાનપુર જેવા શહેરોમાં કામ કરીને ત્યાંના લોકોને તેમના સંગઠન સાથે જોડ્યા હતા. તે જ સમયે, ખૂબ જ ટૂંકા સમયમાં, રાજગુરુજી પણ ભગતસિંહજીના ખૂબ જ સારા મિત્ર બની ગયા હતા અને આ બંને નાયકોએ સાથે મળીને બ્રિટિશ ભારત સામે ઘણી હિલચાલ કરી હતી.

વર્ષ 1928 માં રાજગુરુજીએ અંગ્રેજો પાસેથી ભારતના પ્રખ્યાત ક્રાંતિકારી લાલા લજપત રાયની હત્યાનો બદલો લીધો હતો. હકીકતમાં, તે જ વર્ષે બ્રિટિશ ઇન્ડિયાએ ભારતમાં રાજકીય સુધારાના મુદ્દાને જોવા માટે 'સાયમન કમિશન' ની નિમણૂક કરી હતી. પરંતુ આ પંચમાં એક પણ ભારતીય નેતાનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો ન હતો. જેના કારણે ગુસ્સે ભરાયેલા ભારતીય રાષ્ટ્રવાદી નેતાઓએ આ કમિશનનો બહિષ્કાર કર્યો હતો અને આ બહિષ્કાર દરમિયાન લાઠીચાર્જ્માં લાજપત રાયજીનું  મૃત્યુ થયું હતું. લાલા લાજપતરાયના મૃત્યુ પછી, રાજગુરુજી, ભગતસિંહ  અને ચંદ્રશેખર આઝાદ મળીને આ હત્યાનો બદલો લેવાનો સંકલ્પ કર્યો હતો. તેના ઠરાવમાં તેણે પોલીસ અધિક્ષક જેમ્સ એ સ્કોટની હત્યા કરવાની યોજના બનાવી હતી. કારણ કે લાઠીચાર્જ જેમ્સ એ સ્કોટના આદેશ પર કરવામાં આવ્યો હતો, જેમાં લાલા લજપતરાયજીનું મૃત્યુ થયું હતું.

રાજગુરુજી અને તેમના સાથીઓએ ઘડેલી વ્યૂહરચના મુજબ, ક્રાંતિકારી જય ગોપાલે સ્કોટને ઓળખવાનો હતો. કારણ કે રાજગુરુ અને તેમના સાથીઓ સ્કોટને ઓળખતા ન હતા. આ યોજનાને અમલમાં મૂકવા માટે, તેમણે 17 ડિસેમ્બર, 1928 નો દિવસ પસંદ કર્યો. 17 મી ડિસેમ્બરે, રાજગુરુ  અને ભગત સિંહ  લાહોરમાં જિલ્લા પોલીસ હેડક્વાર્ટરની બહાર સ્કોટની રાહ જોઈ રહ્યા હતા. દરમિયાન, જય ગોપાલે એક પોલીસ અધિકારીને ઈશારો કર્યો અને કહ્યું કે તે સ્કોટ છે અને સિગ્નલ મળતા જ તેમણે ગોળી મારીને તે વ્યક્તિની હત્યા કરી દીધી. પરંતુ જય ગોપાલે જે વ્યક્તિ તરફ ધ્યાન દોર્યું તે સ્ટોક નહીં પરંતુ જોન પી સોન્ડર્સ હતા જે આસિસ્ટન્ટ કમિશનર હતા. જ્હોન પી. સોન્ડર્સની હત્યા બાદ અંગ્રેજોએ તેના હત્યારાઓને સમગ્ર ભારતમાં પકડવાની કવાયત શરૂ કરી. એવું કહેવાય છે કે અંગ્રેજો જાણતા હતા કે પી. સોન્ડર્સની હત્યા પાછળ ભગતસિંહનો હાથ છે અને આ શંકાના આધારે પોલીસે ભગતસિંહને પકડવાનું કામ શરૂ કર્યું.

અંગ્રેજોથી બચવા માટે, ભગતસિંહ અને રાજગુરુએ લાહોર છોડવાનું નક્કી કર્યું અને આ શહેરની બહાર નીકળવાની વ્યૂહરચના તૈયાર કરી. તેમની વ્યૂહરચના સફળ બનાવવા માટે બંનેએ દુર્ગાદેવી વ્હોરાની મદદ લીધી. દુર્ગાદેવી ક્રાંતિકારી ભગવતીચરણના પત્ની હતા. તેમની વ્યૂહરચના મુજબ તેઓએ લાહોરથી હાવડા જતી ટ્રેનને પકડવાની હતી.

અંગ્રેજો ભગતસિંહને ઓળખી ના શકે તે માટે તેમણે વેશ બદલ્યો હતો.  પોતાનો વેશ બદલ્યા બાદ ભગતસિંહ  દુર્ગાભાભી અને તેમના બાળક સાથે ટ્રેનમાં પહોચ્યા. ભગતસિંહ ઉપરાંત રાજગુરુ  પણ પોતાનો વેશ બદલીને આ ટ્રેનમાં પહોચ્યા હતા. જ્યારે આ ટ્રેન લખનૌ પહોંચી ત્યારે રાજગુરુ  અહીં ઉતરીને બનારસ જવા રવાના થયા. તે જ સમયે, ભગતસિંહ  દુર્ગાભાભી અને તેમના બાળક સાથે હાવડા તરફ આગળ વધ્યા હતા.

થોડા સમય માટે ઉત્તરપ્રદેશમાં રહ્યા બાદ રાજગુરુ  નાગપુર ગયા. અહીં તેમણે એક આર.એસ.એસ કાર્યકરના ઘરમાં આશ્રય લીધો હતો.

 30 સપ્ટેમ્બર 1929 ના રોજ, જ્યારે તે નાગપુરથી પુણે જઈ રહ્યા હતા ત્યારે તેમને અંગ્રેજોએ પકડી લીધા. આ સિવાય ભગતસિંહ અને સુખદેવ થાપરની પણ અંગ્રેજોએ ધરપકડ કરી હતી.

સોંડર્સની હત્યામાં દોષિત સાબિત થયા બાદ વર્ષ 1931 માં રાજગુરુને ફાંસી આપવામાં આવી હતી. સુખદેવજી અને ભગતસિંહજીને પણ તેમની સાથે આ સજા આપવામાં આવી હતી. આ રીતે આપણા દેશે 23 માર્ચે આપણા દેશના ત્રણ ક્રાંતિકારીઓને ગુમાવ્યા. જે સમયે રાજગુરુજીને અંગ્રેજોએ ફાંસી આપી હતી, તે સમયે તેઓ માત્ર 22 વર્ષના હતા.

૧. રાજગુરુ એક સારા પહલવાન હતા અને સંસ્કૃતના સ્કોલર હતા. તે તર્કશાસ્ત્ર અને (૭૦૦-૮૦૦ ના વર્ષ નું ભારત નું અદભૂત શાસ્ત્ર) અને આખી લઘુ સિદ્ધાંત કૌમુદીનાં મોટા વિદ્વાન હતા.

૨. રાજગુરુને કાશીની ખૂબ ઉંચી એવી "ઉત્તમા" ડીગ્રી મળવાની હતી પણ તે ક્રાંતિકારી ચળવળ માં જોડાઈ ગયા

૩. ક્રાંતિકારી ચળવળ માં જોડાવાનું નક્કી તેમણે બાબારાઓ સાવરકર (વીર સાવરકરનાં ભાઈ) સાથે મળી ને નક્કી કર્યું

૪. શારીરિક મજબૂતી કેળવવા માટે તે "હનુમાન પ્રસારક મંડલ" માં જોડાયા હતા.

૫. "હનુમાન પ્રસારક મંડલ" માં જ તેઓ RSS નાં સ્થાપક હેડગેવારની સાથે સંપર્ક માં આવ્યા હતા.

૬. આઝાદ અને રાજગુરુ એ એક વાર દિલ્લી ના ધર્મઝનૂની હસન નીઝામી ઉપર ગોળી ચલાવી હતી જે વાગી ગઈ તેમના સસરા સોમાલી ને.

૮. એક વખત રાજગુરુ નાં હાથમાં જયારે તેમની માતા એ પિસ્તોલ જોઈ ત્યારે કીધું કે શું બેટા આપડા જેવા પંડીતો ને પિસ્તોલ રાખવી શોભે છે?
ત્યારે રાજગુરુ એ કઈક આવો જવાબ આપ્યો હતો જ્યારે ધર્મ/દેશ મુશ્કેલી માં હોય ત્યારે ફક્ત શસ્ત્રો જ કામ માં આવતા હોય છે. બ્રીટીશર દરેક પ્રકારની હાની પહોચાડી રહ્યા છે અને તેઓ આપણું અપમાન કરી રહ્યા છે

અને હું નથી ચાહતો કે આપણે બેસી રેહવું જોઈએ ફક્ત એટલા માટે કે આપણે તેમને આઝાદી માટે અરજ કરી રહ્યા છીએ.
અગર માતા તને ખબર હોય કે વિષ્ણુ સહસ્ત્રમાં ભગવાનનાં હજાર નામમાં એક નામ છે "સર્વપ્રહારાણાયુદ્ધ" જેનો મતલબ છે "એવો મનુષ્ય કે જે હમેશાશસ્ત્રો થી સજાયેલો રહે છે"

૯. રાજગુરુ અને ભગતસિંહ વીર સાવરકર દ્વારા લખવામાં આવેલી "હિંદુ પદપદ શાહી" થી ખૂબ જ પ્રભાવિત હતા.

૧૦. ભૂખહડતાલ જયારે તોડવાનો વારો આવ્યો તે વખતે ભગતસિંહ જયારે રાજગુરુ પાસે દૂધ લઇ અને ગયા અને કીધું કે
"તારે આજે પણ મારા કરતા આગળ વધી જવું છે? "
ત્યારે રાજગુરુ એ કીધું કે
"મેં વિચાર્યું હતું કે હું તમારા કરતા પહેલા જતો રહું (સ્વર્ગ માં) અને ત્યાં તમારા માટે રૂમ બુક કરી લઉં, પણ મને લાગે છે કે તમારે રસ્તા માં પણ મને સાથે રાખવો છે."

રાજગુરુ પર નિંદ્રાદેવીના ચારેય હાથ હતા.

ખૂણામાં ઊભા ઊભા સૂઈ જવા જેવું કૌશલ્ય પણ તેમને હસ્તગત હતું. 

એક વખત રેલવે સ્ટેશનેથી મોડી રાત્રે ભગતસિંહ અને રાજગુરુએ ટ્રેન પકડવાની હતી. ટ્રેન બે વાગ્યે આવવાની હતી. ભગતસિંહને સતત બે રાતના ઉજાગરા હતા, પણ તેઓ રાજગુરુની ઊંઘવાની આદતથી વાકેફ હતા એટલે સૂવાનું જોખમ લેવા માગતા નહોતા, પરંતુ જાગતા રહેવું હાથ બહારની વાત લાગતાં ભગતસિંહે રાજગુરુને કહ્યું કે હું થોડી વાર સૂઈ જાઉં?

રાજગુરુએ નિશ્ચિંતપણે સૂઈ જવા કહ્યું. પોતાને દોઢ વાગ્યે જગાડવાની સૂચના આપીને ભગતસિંહે પહેરેલો ઓવરકોટ રાજગુરુને આપતાં સાવધાન રહેવા જણાવ્યું, કારણ કે કોટમાં ભરેલી રિવોલ્વર હતી. ભગતસિંહ તો સૂઈ ગયા. પછી જ્યારે વેઇટિંગરૂમમાં અ‌વાજ વધી ગયો ત્યારે ભગતસિંહની ઊંઘ ઊડી. ત્યાં તો એક ડંકો વાગ્યો. એટલે એમ કે એક વાગ્યો હશે, પરંતુ ત્યાં તો બીજો ટકોરો વાગ્યો, ભગતસિંહ સફાળા ઉભા થાય તે પહેલા તો ત્રીજો ટકોરો પણ વાગ્યો. ભગતસિંહ બેઠા થઈને જુએ છે તો રાજગુરુ આરામથી નસકોરાં બોલાવતાં મીઠી ઊંઘ માણી રહ્યા હતા.  

જેલમાં જ્યારે બીજી વખત ક્રાંતિકારીઓએ ભૂખ હડતાળ શરૂ કરી ત્યારે રાજગુરુ લાહોરની જેલમાં હતા. તેર દિવસ વીતી ગયા છતાં ક્રાંતિકારીઓની માગ પર કોઈ વિચાર કરવામાં આ‌વ્યો નહોતો.

ક્રાંતિકારીઓને લાગતું કે, બલિદાન વિના અંગ્રેજ સરકાર સાંભળશે નહીં. ક્રાંતિકારીઓની હાલત કથળતી ત્યારે સામાન્ય રીતે પાતળા બાંધાના યુવાનોને પકડીને ડોક્ટરો દ્વારા રબરની નળી વાટે પરાણે દૂધ પીવડાવવામાં આવતું. અને ત્યારે ક્રાંતિકારીઓ તેમાંથી છટકવાનો પૂરતો પ્રયાસ કરી છૂટતા. રાજગુરુને દૂધ પીવડાવવા જતાં નળી વાટે દૂધ પેટમાં જવાને બદલે ફેફ્સાંમાં ચાલ્યું ગયું અને રાજગુરુની હાલત ગંભીર થઈ ગઈ.

એ ગંભીર પરિસ્થિતિમાં પણ રાજગુરુને પોતાની પીડા કરતાં એ વાતનો આનંદ વધુ હતો કે અંગ્રેજોએ હવે તેમની વાત માન્યા વિના હવે છૂટકો નથી. એ સ્થિતિમાં પણ રાજગુરુએ સાથી શિવવર્માને એક કાગળની ચબરખી મોકલી જેમાં લખ્યું હતું, ‘સફળતા’. 

ડોક્ટરના રિપોર્ટ, સ્થિતિ અને ક્રાંતિકારીઓની મક્કમતા જોતાં અંગ્રેજ સત્તાએ ક્રાંતિકારીઓની માગ સ્વીકારી લેવાનું નક્કી કર્યું. હોસ્પિટલમાં રાજગુરુ ફરતે બધા ક્રાંતિકારીઓ એકઠા થાય છે.

પહેલા ભગતસિંહ શહીદ ન થઈ જવા જોઈએ તેવી રાજગુરુના મનમાં પવિત્ર સ્પર્ધા હતી. એટલે ભગતસિંહ સસ્મિત ચહેરે રાજગુરુને ચમચીથી દૂધ પીવડાવતાં કહે છે કે, ‘બચ્ચુ આગળ થઈ જવા માગતો હતો!’ શહીદી વહોરવામાં રાજગુરુ ભગતસિંહને પ્રતિસ્પર્ધી માનતા. 

જવાબમાં મજાક કરતાં રાજગુરુ કહે છે,‘મને એમ કે આગળ જઈને તારા માટે રૂમ બુક કરી રાખું, પણ પછી યાદ આવ્યું કે નોકર વિના તું મુસાફરી કરીશ નહીંને!’ (સોંડર્સની હત્યા પછી લાહોરમાંથી છૂપાવેશે નીકળવાનું હતું ત્યારે રાજગુરુએ ભગતસિંહના નોકરની ભૂમિકા અદા કરી હતી. એટલે તે સંદર્ભમાં કહે છે.) ભગતસિંહ જવાબ આપતાં કહે છે કે, ‘સારું હવે દૂધ પી લે, વચન આપું છું હવે કોઈ દિવસ સૂટકેસ નહીં ઉપડાવું.’ અને બંને હસી પડે છે. સોંડર્સ પર ગોળી છોડવા બદલ રાજગુરુને ફાંસીની સજા થયા પછી પણ તેમની મજાક કરવાની આદત અને મસ્તીમાં કોઈ ઓટ આવી નહોતી

રાજગુરુ જી છત્રપતિ શિવાજી મહારાજથી ખૂબ પ્રભાવિત હતા અને તેમના પગલે ચાલતા હતા.

હિન્દુસ્તાન સોશિયાલિસ્ટ રિપબ્લિકન એસોસિએશન સાથે સંકળાયેલા રાજગુરુ જીને તેમના પક્ષના લોકો રાજગુરુને બદલે રઘુનાથના નામથી બોલાવતા હતા.

રાજગુરુજી ક્યારેય કોઈ કામ કરવાથી ડરતા નહોતા. એવું કહેવાય છે કે નવી દિલ્હીમાં સેન્ટ્રલ એસેમ્બલી હોલ પર બોમ્બ ફેંકવાનું કામ સૌપ્રથમ રાજગુરુ જીને આપવામાં આવ્યું હતું અને તેઓ આ કામ કોઈ પણ ડર વગર કરવા માટે સંમત થયા હતા. જો કે, પાછળથી કેટલાક કારણોસર, બટુકેશ્વર દત્તને તેમની જગ્યાએ ભગતસિંહ સાથે આ કામ માટે મોકલવામાં આવ્યા હતા. તેમણે આ કામ 8 એપ્રિલ, 1929 ના રોજ કર્યું હતું.

વર્ષ 2008 માં, રાજગુરુજીના જીવન પર લખાયેલ પુસ્તક લોન્ચ કરવામાં આવ્યું હતું. આ પુસ્તક 24 ઓગસ્ટ એટલે કે તેમની 100 મી વર્ષગાંઠ પ્રસંગે લોન્ચ કરવામાં આવ્યું હતું. 

લેખક અજય વર્મા દ્વારા લખાયેલ "રાજગુરુ ઇન્વીઝબિલ રીવોલ્યુશનરી" નામના આ પુસ્તકમાં, રાજગુરુ જીના જીવન અને તેમના યોગદાન વિશે માહિતી આપવામાં આવી છે.

22 ઓક્ટોબર 2010 ના રોજ વિનોદ કામલે નિર્દેશિત ફિલ્મ 'ક્રાંતિકારી રાજગુરુ' બની હતી. આ ફિલ્મ તેમની યાદમાં બનાવવામાં આવી હતી.

રાષ્ટ્રીય શહીદ સ્મારક:- ભારતના પંજાબ રાજ્યના ફિરોઝપુર જિલ્લાના હુસેનીવાલા ખાતે, જ્યાં તેમનો અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યો હતો. તેને રાષ્ટ્રીય શહીદ સ્મારક નામ આપવામાં આવ્યું છે. અને તે જ સમયે, 3 મહાન ક્રાંતિકારીઓની યાદમાં શહીદ દિવસ 23 માર્ચે ઉજવવામાં આવે છે અને દર વર્ષે ત્યાં તેમને શ્રદ્ધાંજલિ પણ આપવામાં આવે છે.

રાજગુરુ વાડા:- રાજગુરુ વાડા તેમના પૂર્વજોનું ઘર છે જ્યાં તેમનો જન્મ થયો હતો. 2,788 ચોરસ મીટર જમીનમાં ફેલાયેલું, તે પુના-નાસિક રોડ પર ભીમા નદીના કિનારે આવેલું છે. તે હવે શિવરામ રાજગુરુ સ્મારક તરીકે ઓળખાય છે. સ્થાનિક સંસ્થા હુતાત્મા રાજગુરુ સ્મારક સમિતિ દ્વારા 2004 થી દર વર્ષે પ્રજાસત્તાક દિવસે અહીં રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવામાં આવે છે.

કોલેજ:- દિલ્હીમાં 9.5 એકર કેમ્પસમાં વસુંધરા એન્ક્લેવમાં આવેલી મહિલાઓ માટે શહીદ રાજગુરુ કોલેજ ઓફ એપ્લાઇડ સાયન્સ રાજગુરુજીના નામે શરૂ કરવામાં આવી છે. તેની સ્થાપના 1989 માં દિલ્હી યુનિવર્સિટીની કોલેજ તરીકે થઈ હતી.

2013 માં, ભારત સરકારે તેમના મૃત્યુના દિવસે એટલે કે 23 માર્ચે તેમના સન્માન માટે એક ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડી હતી.

શહીદ દિવસ (શહીદ દિવસ) દર વર્ષે 23 માર્ચે ત્રણ ક્રાંતિકારીઓને યાદ કરીને ઉજવવામાં આવે છે. સ્મારક પર શ્રદ્ધાંજલિ અને શ્રદ્ધાંજલિ આપવામાં આવે છે.

તેમના બલિદાનને ભાગ્યે જ ભૂલી શકાય છે અને તેઓ આપણા દેશના લોકો માટે હીરોથી ઓછા નથી. 

શહીદ દિવસ

 23 માર્ચ

આઝાદીના જોશીલા વીરોને શત શત નમન

એ વતન, એ વતન હમકો તેરી કસમ, 

તેરી રાહો મે જાન તક લૂટા જાયેંગે,

ફૂલ ક્યા ચીજ હે, તેરે કદમો મે હમ 

ભેટ અપને સરો કી ચઢા જાયેંગે.

આ પંક્તિને ખરા અર્થમા સાર્થક કરનાર ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુ, જેમને વતન માટે પોતે ફાંસીના માંચડે લટકી ગયા અને પોતાનું કર્તવ્ય નિભાવી ગયા, આવા અનેક શહિદોની શહિદીને યાદ કરવાનો દિવસ એટલે આજનો દિવસ.

ભગતસિંહ, સુખદેવ થાપર અને શિવરામ રાજગુરુને  23 માર્ચ 1931ના   રોજ સાંજે 7:33 કલાકે  અંગ્રેજ સરકાર દ્વારા નિર્દયતાપૂર્વક ફાંસી અપાઈ. ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુએ દેશ માટે થઈને શહીદી વહોરી લીધી હતી. એ સોમવારનો દિવસ હતો. એવું કહેવાય છે કે એ સાંજે સેન્ટ્રલ જેલમાં પંદર મિનિટ સુધી ઇન્કલાબ ઝિંદાબાદના નારા ગુંજી રહયા હતા, ત્યારથી આપણા દેશમાં આ દિવસને શહીદ દીન તરીકે ઉજવવાય છે.

દેશની સ્વાતંત્ર્ય ચળવળના ત્રણ દિવાના - ભગતસિંહ, રાજગુરુ અને સુખદેવને 90 વર્ષ પહેલા આજની જ તારીખે બ્રિટિશ શાસકોએ ફાંસી આપી હતી, આ સમયે ભગતસિંહ 23 વર્ષના, સુખદેવ 23 વર્ષના અને રાજગુરુ 22 વર્ષના હતા.

આ ત્રણેય ક્રાંતિકારીઓ ફાંસી પર ચઢતા પહેલા  લેનિનનું નહીં પરંતુ રામ પ્રસાદ બિસ્મલનું જીવનચરિત્ર વાંચી રહ્યા હતા.જ્યારે જેલનો અધિકારી તેઓને ફાંસી આપવા  માટેની સૂચના આપવા આવ્યો ત્યારે ક્રાંતિકારીઓએ તેમને કહ્યું કે,અમે એકબીજાને ભેટી લેવા માંગીએ છીએ.

 

1931ની 23 માર્ચે ભગતસિંહ, રાજગુરુ અને સુખદેવને લાહોર સેન્ટ્રલ જેલમાં ફાંસી આપવામાં આવી હતી. બાદમાં પંજાબના ફિરોઝપુર જિલ્લાના હુસૈનીવાલા ખાતે સતલજ નદીના કાંઠા પર તેમના અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યા હતા. એ જ જગ્યાએ સ્મારક બનાવવામાં આવ્યું છે.

17 ડિસેમ્બર 1928ના રોજ લાહોરમાં સાંડર્સની હત્યા અને 8 એપ્રિલ 1929ના રોજ દિલ્હીની કેન્દ્રીય એસમ્બલીમાં ભગત સિંહ અને બટુકેશ્વર દત્તે ફેંકવાની ઘટના પહેલા ભારતની જનતાને ભગત સિંહ વિશે વધુ જાણકારી નહોતી. પરંતુ આ ઘટનાઓ બાદ હિન્દુસ્તાન જ નહીં પરંતુ સમગ્ર વિશ્વમાં ભગત સિંહનું નામ ગૂંજવા લાગ્યું. 23 માર્ચે ભગત સિંહને ફાંસી આપવામાં આવી હતી

24 માર્ચ 1931ના રોજ ત્રણેયને એક સાથે ફાંસી આપવાની સજા સંભળાવવામાં આવી. તેમની ફાંસીની વાત સાંભળીને લોકો એટલા ભડકી ચુક્યા હતા કે તેમણે મોટી ભીડ એકત્ર કરીને એ જેલને ઘેરી લીધી હતી.

અંગ્રેજ એટલા ભયભીત હતા કે ક્યાક વિદ્રોહ ન થઈ જાય એ વાતને ધ્યાનમાં રાખતા તેમણે એક દિવસ પહેલા મતલબ 23 માર્ચના રોજ 1931ની રાત્રે જ ભગત સિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરૂને ફાંસી આપી દીધી અને ચોરી છુપીથી તેમના શબોને જંગલમાં લઈ જઈને સળગાવી દીધુ. જ્યારે લોકોને આ વાતની જાણ થએ તો તેઓ ગુસ્સામાં એ બાજુ ભાગી આવ્યા.

પોતાનો જીવ બચાવવ અને પુરાવા મટાડવા માટે અંગ્રેજોએ એ વીરોની અડધી સળગેલી લાશોને ખૂબ જ નિર્દયતાથી નદીમાં ફેંકાવી દીધી. નાની વયમાં આઝાદીના દીવાના ત્રણેય યુવા પોતાના દેશ માટે કુર્બાન થઈ ગયા.

1907ની 28 સપ્ટેમ્બરે જન્મેલા ભગતસિંહ કિશોરવયથી જ ક્રાંતિકારી વિચારો ધરાવતા હતા અને બ્રિટિશરોના દમન સામે તેમણે જે સાહસ બતાવ્યું હતું તેને કારણે ભગતસિંહ હંમેશ માટે યુવાનોના આદર્શ બની ગયા.

1919ની 13મી એપ્રિલે અમૃતસરના જલિયાંવાલા બાગમાં એકત્ર થયેલા સ્વતંત્રતા સેનાનીઓ પર જનરલ ડાયરે અંધાધૂંધ ગોળીબાર કર્યો એ ઘટનાની ભગતસિંહ ઉપર ઘેરી અસર થઈ અને ત્યારપછી તેમણે અભ્યાસ પણ છોડી દીધો અને સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં જોડાઈ ગયા.

પંજાબી ઉપરાંત હિન્દી, અંગ્રેજી, ઉર્દુ તેમજ બાંગ્લા ભાષાઓ પણ ભગતસિંહ જાણતા હતા. અંગ્રેજોના સકંજામાંથી દેશને સ્વતંત્ર કરાવવા માટે 'હિન્દુસ્તાન સોશિયાલિસ્ટ રિપબ્લિક એસોસિએશન' આયોજન અને અમલની વચ્ચે સમય મળે ત્યારે વાચન-લેખન પણ પુષ્કળ કરતા.

1929ની 8મી એપ્રિલે અંગ્રેજોની સેન્ટ્રલ એસેમ્બલીમાં બોંબ ફેંક્યા પછી ભાગી જવાને બદલે પકડાઈ ગયા ત્યારથી 1931ની 23 માર્ચ સુધી તેઓ જેલમાં જ હતા અને એ દરમિયાન વિવિધ અખબાર-સામયિકમાં લેખ લખવા ઉપરાંત સાથીદારો અને પરિવાર સાથે પત્ર વ્યવહાર દ્વારા સંપર્કમાં રહેતા. આ પત્રો અને લેખો હજુ પણ યુવાનો માટે પ્રેરણાદાયી છે.

શહીદ-એ-આઝમ ભગત સિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરૂ આ ત્રણેયની શહાદતને સમગ્ર સંસાર સન્માનની નજરથી જુએ છે અને ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામના ઈતિહાસમાં આ એક મહત્વપુર્ણ ઘટના માનવામાં આવે છે

લાલા લજપતરાયજીના મોતનો બદલો લેવા માટે 17 ડિસેમ્બર 1928ના રોજ ભગત સિંહ અને રાજગુરૂએ અંગ્રેજ ઓફિસર સાંડર્સ પર ગોળીઓ વરસાવી અને ત્યાથી ભાગી નીકળ્યા. જો કે તેઓ રક્તપાતના પક્ષમાં નહોતા પણ અંગ્રેજોના અત્યાચારો અને મજૂર વિરોધી નીતિયોએ તેમની અંદર આક્રોશ ભડકાવ્યો હતો. અંગ્રેજોને એ બતાવવા માટે કે હવે તેમના અત્યાચારોથી તંગ આવીને આખુ હિન્દુસ્તાન જાગી ઉઠ્યુ છે. ભગત સિંહે કેન્દ્રીય અસેમ્બલીમાં બોમ્બ ફેંકવાની યોજના બનાવી. તેઓ એ પણ ઈચ્છતા હતા કે કોઈપણ રીતે રકતપાત થાય નહી.

આ કામ માટે તેમના દળની સર્વસંમતિથી ભગત સિંહ અને બટુકેશ્વર દત્તને આ કામ માટે પસંદ કરવામાં આવ્યા. કાર્યક્રમ મુજબ 8 એપ્રિલ 1929 ના રોજ અસેમ્બલીમાં એવા સ્થાન પર બોમ્બ ફેંકવામાં આવ્યો જ્યા કોઈ હાજર નહોતુ. ભગત સિંહ ઈચ્છતા તો તેઓ ત્યાથી ભાગી શકતા હતા પણ તેમણે ત્યા જ પોતાની ધરપકડ આપી. ઈંકલાબ જીંદાબાદ ના નારા લગાવતા તેમણે અનેક પરબડિયા હવામાં ઉછાળ્યા જેથી લોકો સુધી તેમનો સંદેશ પહોંચી શકે

દેશના ઘણા લોકોએ આઝાદી માટે પ્રાણ આપી દીધા છે.જેઓને આજે આપણે યાદ કરવાનું કઈ રીતે ભુલી શકીએ….દેશના આ શહીદ વીરોને આજના દિવસે સત્ સત્ નમન…

આઝાદ ભારત નાં 'જતન' કાજે

હસતાં હસતાં

ફાંસી ચડ્યા 'વતન' કાજે"

મરને કે બાદ ભી જીસકે નામ મે જાન હે

એસે જાંબાઝ શહિદ હમારે ભારત કી શાન હે.

ભગતસિંહ વિશે વધુ માહિતી મેળવવા અહિ ક્લિક કરો.

સુખદેવ વિશે વધુ માહિતી મેળવવા અહિ ક્લિક કરો

રાજગુરુ વિશે વધુ માહિતી મેળવવા અહિ ક્લિક કરો

વિશ્વ જળ દિન

 22 માર્ચ

પાણી આપણા માટે એક એવો વારસો છે જેને આવનારી પેઢી માટે સંભાળીને રાખવું ખૂબ જ જરૂરી છે. પાણી વગર જીવન શક્ય નથી કહેવાય છે માણસ ભોજન વગર લાંબા સમય સુધી જીવી શકે છે પરંતુ પાણી વગર બેથી ત્રણ દિવસ જીવવું મુશ્કેલ છે. આપણા શરીરમાં પણ અધિકાંશ ભાગ પાણી છે. જે જીવન માટે પાણી કેટલુ મહત્વનું છે તેની સાબિતી આપે છે

દુનિયામાં પાણી ઘણુ છે પરંતુ આમ છતાં સંસાર જળ સંકટનો સામનો કરી રહ્યો છે. બહુ ઓછા લોકો એ સમજી શકે છે કે દુનિયામાં આટલા બધા પાણીમાં ગણતરીનું પાણી જ માણસોના ઉપયોગ અને પીવા યોગ્ય છે. આ પ્રકારના પાણીની માત્રા ઓછી હોવાની સાથે સાથે તે દરેક જગ્યાએ ઉપલબ્ધ પણ હોતું નથી

 આજની વધતી જનસંખ્‍યા, ઔદ્યોગિકરણ, અને શહેરીકરણ ને લીધે પીવાના શુદ્વ તથા સુરક્ષિત પાણીની ઉલ્‍બધતામાં ભારે ઘટાડો થઇ રહયો છે. આ સમસ્‍યાનો આભાસ ૬૦ વર્ષ પહેલાંજ પ્રખ્‍યાત વૈજ્ઞાનિક આલ્‍બર્ટ આઇન્‍સ્‍ટાઇનને થઇ ગયો હતો. આથી જ તેઓએ ભવિષ્‍યવાણી કરી હતી કે ત્રીજા વિશ્વ યુદ્વની તો ખબર નથી પરંતુ, ચોથું વિશ્વ યુદ્વ ચોક્કસપણે પાણી માટે જ લડાશે.

ફિલોસોફર થેલ્સે કેટલાય વર્ષો પૂર્વે કહ્યુ હતુ કે પાણી જ તમામ ભૌતિક વસ્તુઓનું કારણ અને સમસ્ત પ્રાણી જીવનનો આધાર છે પરંતુ હવે લોકો આ વાતને મહત્ત્વ નથી આપી રહ્યા. આ કારણથી દર વર્ષે વિશ્વ જળ દિવસ મનાવવામાં આવે છે. 

સમગ્ર વિશ્વમાં વિશ્વ જળ દિન દર વર્ષે ૨૨ માર્ચના દિવસે મનાવવામાં આવે છે. આ દિવસ ઉજવવા પાછળનો હેતુ લોકોને પાણી બચાવવા માટે પ્રેરણા આપવાનો, જળનું મહત્વ સમજાવવાનો તેમ જ જળને વેડફાતું અટકાવવાનો છે. વર્તમાન સમયમાં જળસમસ્યા દિનપ્રતિદિન વિકટ સ્વરૂપ ધારણ કરી રહી છે, ત્યારે જળવ્યવસ્થાપન પણ યોગ્ય રીતે થાય તે મહત્વનું છે. જળ સમસ્યાઓમાં અછત અથવા દુકાળ, પૂરને કારણે લીલો દુકાળ, પાણીની વહેંચણીમાં થતા વિવાદ, પાણીમાં અશુધ્ધિના કારણે થતા રોગો, વિનાશક ત્સુનામી, જમીનનું ધોવાણ જેવા પ્રશ્નો ઉકેલ માંગી રહ્યા છે.

પૃથ્વી પર  આશરે 3  ભાગમાં પાણી છે, પરંતુ તેમાંથી 97 ટકા પાણીનો જથ્થો મહાસાગરમાં છે અને તે ખારુ છે. 2 ટકા પાણી ગ્લેશિયર અને બર્ફ તરીકે છે,  માત્ર 1 ટકા પાણીનો માનવ વપરાશ માટે ઉપલબ્ધતા છે.

ભારત દેશ અને એમાં પણ ગુજરાત રાજ્યના કચ્છ, કાઠિયાવાડ, ઉત્તર ગુજરાતના કેટલાક પ્રદેશોમાં જળસમસ્યા (અછત) વર્ષો જૂની છે. આ ઉપરાંત નદી તેમ જ દરિયાકિનારાની જમીનનું ધોવાણ તેમ જ ખારાશનું પ્રમાણ વધી જવું જેવી સમસ્યાનો પણ ગુજરાત રાજ્ય સામનો કરી રહ્યું છે. આ ઉપરાંત નદી તેમ જ દરિયાના પાણીમાં છોડવામાં આવતા કારખાનાના ગંદા પાણી તેમ જ ગટરના ગંદા પાણીને લીધે પ્રદુષિત થતા પાણીની સમસ્યા પણ ભારત દેશમાં ઘણી મોટી છે.

રીયો ડિ જનેરોમા. 1992ના વર્ષમાં સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘની સામાન્ય સભાએ,૨૨ માર્ચના દિવસનેં વિશ્વ જળ દિન ઘોષિત કરેલ છે, ૧૯૯૩માં સર્વપ્રથમ ૨૨મી માર્ચે સમગ્ર વિશ્વમાં જળ દિવસ પ્રસંગે જળ સંરક્ષણ અને તેની દેખરેખ માટે જાગરૂકતા માટે જાહેર કર્યો હતો.

પાણી પણ લોહી જેવું કુદરતી પ્રવાહી છે. જેને પ્રયોગશાળામાં બનાવી શકાતું નથી. પૃથ્વી પરના સમુદ્રો તથા મહા સાગરોમાં ૧૩૭૦ મિલિયન ઘનફૂટ જળ છે. જે કુલ જળ જથ્થાના આશરે ૯૭.૨૫% જેટલું છે. હિમક્ષેત્રોમાં આશરે ૨.૧% જેટલો જળ જથ્થો છે. જ્યારે ૧% જેટલો જળ જથ્થો વાતાવરણમાં ભેજ અને સપાટી પરના જળ સ્વરૂપે છે. માનવ અને સજીવ સૃષ્ટિ માટે પીવાલાયક પાણી માત્ર ૨% જેટલું જ છે.

પાંચ મિનિટના શાવર સ્નાનમાં સરેરાશ ૯૫ લીટર પાણી બગાડે છે. પાણીનાં બેડાં માથે લઈને પાણી શોધવા નીકળતી મહિલાઓના જીવનનો ૨૫ ટકા હિસ્સો પાણીમાં જાય છે.  

નળમાંથી એક સેકન્ડમાં એક ટીપું પાણી ટપકતું હોય તો એક અઠવાડિયામાં ૫૦૦ લીટર પાણીનો બગાડ થાય છે.

અનાજ પેદા કરવા માથાદીઠ ૩૦૦૦ લીટર પાણી જોઈએ.

 વિશ્વમાં પીવાલાયક પાણીનો જથ્થો ર ટકા કરતાં પણ ઓછો છે.

 વિશ્વમાં પાણીના કુલ વપરાશનો ૭૦ ટકા હિસ્સો ખેતીમાં વપરાય છે. ૨૦ ટકા ઇન્ડસ્ટ્રીઝ અને ૧૦ ટકા ઘરેલું વપરાશ થાય છે

માણસની રોજની પીવાના પાણીની જરૂરીયાત ૩ થી ૪ લીટર છે 

એક દિવસનું ફૂડ તૈયાર કરવામાં ૨૦૦૦ થી ૫૦૦૦ લીટર પાણી વપરાય છે. 

એક સર્વે પ્રમાણે ૭૦% પાણીનો ઉપયોગ સિંચાઈ માટે થાય છે. 

  હોસ્પિટલમાં જોવા મળતા ૧૦ દર્દીઓમાંના આઠની બિમારીનું કારણ ખરાબ પાણી છે

માનવ શરીરમા સરેરાશ 70% પાણી હોય છે જેમા પણ જુદા જુદા અંગોમાં ટકાવારી અલગ હોય છે જે નીચે આપેલ ચિત્ર પરથી જાણી શકાશે.

પર્યાવરણની જાળવણી, વિકાસ, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસ, ગરીબી ધટાડા જેવી સમસ્યાઓના ઉકેલ માટે પાણી ખૂબ ઉપયોગી માધ્યમ છે. વિશ્વમાં સતત વધી રહેલી વસતી માટે ખાઘ ઉત્પાદન, ઉર્જા, ઔઘોગિક અને સ્થાનિક ઉપયોગ માટે પાણીની ઉપયોગિતા સતત વધી રહી છે. પાણીના સ્ત્રોત વહેંચાયેલા છે. તેના સંચાલન ને ધ્યાનમાં રાખી વપરાશકર્તાઓ વચ્ચે સહકારની ભાવના ખૂબ જરૂરી છે.

વોટર એન્ડ સેનીટેશન મેનેજમેન્ટ ઓર્ગેનાઈઝેશન (વાસ્મો) દ્વારા લોકોને પીવાનું પાણી ઘર ઘાર સુધી મળી રહે તે માટે સ્વજલધારા કાર્યક્રમ હેઠળ ગામે ગામ પાણી સમિતિ બનાવી હતી. લોકોભાગીદારીથી માત્ર ૧૦ ટકા લોકભાગીદારી અને ૯૦ ટકા સરકારના મળી પાણી ટાંકી અને બોરીંગ કરવામાં આવે છે. પાણીની વ્યવસ્થા થયા બાદ સમગ્ર સંચાલન પાણી સમિતિને સોંપવામાં આવે છે. અહીં સુધી કે પાણી સમિતિ મેન્ટેન્સથી માંડી પાણીના બગાડ અંગે પણ નિર્ણય લે છે. આ સમિતિના ૬૦ ટકા સભ્યો મહિલાઓને બનાવવામાં આવ્યા છે. જેથી પાણીનું મહત્વ અને તેની અગત્યતા સરળતાથી સમજાઇ શકાય છે.

પાણી કેવી રીતે બચાવી શકાય.?

૧) રોજ કપડા ધોવાને બદલે બે દિવસે ભેગા કરીને ધોવાનું વિચારો જેથી વેસ્ટ પાણીને અન્ય કામો જેવા કે સંડાસ, બાઠરુમ સાફ કરવામાં પાણી ઉપયોગ લઈ શકાય.

 (૨) નાહવાની  ડોલમાં ટબની સાઈઝ નાની રાખીએ જેથી પાણીનો મહત્તમ ઉપયોગ કરી શકીએ.

 (૩) ઘરે પધારેલ મહેમાનોને નાના ગ્લાસમાં પાણી આપી શકાય, અથવા  પૂછીને આપવું અથવા જગથી આપવું જેથી સાફ પાણી ફેંકી ન દેવું પડે.,

 (૪) બ્રશ કે દાઢી  કરતી વખતે ગેંડીનો નળ ચાલુ ન રાખવો, પાણી ભરેલ ટમ્બલર રાખવું.

 (૫) પીવાના પાણીના માટલા પાસે, પાણિયારા પાસે ડોલ મૂકી વધારાનું પાણી ગટરમાં જવા દેવાના બદલે ડોલમાં નાખો જે પાણી પોતું કરવામાં, બગીચામાં, વૃક્ષોને પાવા માટે ઉપયોગ કરી શકાય

 (૬) ઉનાળામાં બે- ત્રણ વખત સ્નાન કરવાને બદલે સ્પંજ કરો.,

 (૭) કાર, સ્કૂટર ધોવાને બદલે ભીના પોતાંથી સાફ કરો, નળીથી ડાયરેક્ટ ગાડી સાફ કરો નહીં., 

(૮)સંડાસમાં ઘણા લોકો પાણીની નળી મુકી દેતા હોય છે, સેફટી ટેન્ક સાફ કરવાના હેતુથી તે નુકશાનકર્તા છે., 

(૯) ટપકતા નળોને તાત્કાલીક રીપેર કરાવવા એક નળમાંથી એક દિવસના અંતે અઢાર લીટર પાણીનો વ્યય થાય છે. મોટાભાગના ફલેટમાં આ સમાધાન થતા નથી.,

 (૧૦) ખેતી  વાડીમાં ખુલ્લા ધોરીયાથી પિયત કરવાને બદલે ડ્રીપ ઈરીગેશન કે અનડર ગ્રાઉન્ડ પાઈપ પાથરીને ખેતીમાં પાણીનો ઉપયોગ કરવો., 

(૧૧) વરસાદના પાણીને સામુહિક બધા જ સાથે મળીને બોર, કુવા કે ભૂગર્ભ ટાંકાઓ પાણીથી ભરીએ, વહી જતા પાણીને જમીનમાં ઉતારીએ.,

 (૧૨) પીવાના પાણીને ઉકાળીને જંતુ રહિત કરવું પછી જ પીવા માટે ઉપયોગમાં લેવું., 

(૧૩) ગટરના પાણીને ખુલ્લા ન છોડતા ભૂગર્ભ પાઈપ લાઈને અથવા સોસ ખાડા કે હજમ બનાવી નકામાં પાણીને જમીનમાં ઉતારીએ., 

(૧૪) આર.ઓ.મશીનના વેસ્ટ પાણીનો અન્ય કામોમાં ઉપયોગ કરવો., 

(૧૫) શાવરને બદલે બાલ્ટી ભરીને નહાવાથી ૮૦ ટકા પાણી બચે છે. દેશના ૨૦ ટકા લોકો આમ કરશે તો દરરોજ ૬૨૫ કરોડ લિટર પાણી બચશે., 

(૧૬) જમવામાં ઓછા વાસણોનો ઉપયોગ કરો, યુઝ એન્ડ થ્રો ડીસો વાપરો, જરૂરીયાત હોય ત્યાં., 

(૧૭) પાણીને 'રીયુઝ' કરી ફરી ઉપયોગમાં આવે તેવા પ્રયત્નો કરવા., 

(૧૮) મકાન ધોવા માટે પાણીની નળીને બદલે પોતું વાપરી પાણીને બચાવીએ., 

(૧૯) દરેક ઘરે પાણીના મીટર હોવા જોઈએ જેથી જરૂરીયાત પુરતો જ ઉપયોગ કરે અને કરકસર કરવાની ઈચ્છા થાય.,

 (૨૦) મોટી મોટી ફેકટરીને ઉભી કરતા પહેલા ચેક ડેમો બનાવે, પાણીનો સંગ્રહ હશે તો ઉપયોગ કરી શકાશે. 

(૨૧) નદીના શુદ્ધ પાણીને બચાવીએ, ઘર વપરાશના પાણીનો નિકાલ સાઈડમાં ગટરો બનાવી પસાર કરીએ, જેથી સાદુ પાણી ખરાબ ન થાય., (૨૨) સાડી ઉદ્યોગના કારખાનાઓ કે કેમિકલ વાળા કારખાનાઓ વેસ્ટ પાણી બહાર કાઢે છે તેની સામે કડક કાર્યવાહી થવી જોઈએ. લોકોએ સંગઠીત થઈ વિરોધ કરતા શીખવું પડશે. 

(23) પીવા માટે જરુર પુરતુ જ પાણી ગ્લાસમાં લઇએ.

(24) ટપકતા નળ કે ચાલુ નળ દેખાય તો તરત બંધ કરી દેવા અથવા બદલાવી દેવા.

 દર વર્ષે જુદા જુદા વિષયો સાથે વિશ્વ જળ દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવે છે

2022ની થીમ  "ગ્રાઉન્ડ વોટર-મેક ધ ઈનવિઝિબલ વિઝિબલ (Groundwater, Making the Invisible Visible)" છે

2021ની થીમ  "વેલ્યૂઈંગ વોટર("Valuing Water")" છે

2020ની થીમ  "Water and Climate Change" છે

2019ની થીમ  "Leaving No One Behind" છે

2018ની થીમ  "Nature for Water" છે

2017ની થીમ  "Why Waste Water?" છે

2016ની થીમ  "Better Water, Better Jobs" છે

2015ની થીમ  "Water and Sustainable Development" છે

Quats on World Water Day

વિશ્વ વન દિવસ ( World Forest Day)

21 માર્ચ

 ઇ.સ1971નાં રોજ 23મી યુરેપિયન કોન્ફેડરેશનલ ઓફ એગ્રીકલ્ચર’ની સામાન્ય સભામાં વન દિવસની ઉજવણી કરવાનું નક્કી કરાયુ હતું. જેનું યુનાઇટેડ નેશન્સ ફુટ એન્ડ એગ્રીકલ્ચર ઓર્ગેનાઇઝેશન’ સમર્થન આપ્યુ હતું. ત્યારેથી 21મી માર્ચે રોજ સમગ્ર વિશ્વમાં વન દિવસ તરીકે ઉજવણી કરાય છે

જેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય વનો દ્વારા મળતા અગણિત લાભો,પેદાશો અને ઉપકારોને યાદ કરી તેનું ઋણ ચૂકવવાનો છે.

માણસને જીવવા માટે ઓક્સીજન ખુબ જ જરૂરી છે ત્યારે ઓક્સીજન પુરૂ પાડતા વૃક્ષોનુ પ્રમાણ ભારતમાં ખુબ જ ઝડપી ઘટી રહ્યુ છે. પૃથ્વીનુ સંતુલન જાણવવા માટે પુથ્વી પર કુલ વિસ્તારના 33 ટકા જંગલો હોવા જરૂરી છે ત્યારે ભારતમાં આ પ્રમાણ માત્ર 23.48 ટકા જ છે. અને તેમાથી પણ પ્રતિવર્ષ 300 હેક્ટર જંગલો કપાઈ કપાઈ રહ્યા છે. 

પૃથ્વી પર પ્રતિવર્ષ 0.6 ટકા થી 1.5 ટકાના દરે જંગલો ઘટી રહ્યા છે. જો ગુજરાતની વાત કરવામાં આવે તો કુલ જમીનનાં માત્ર 11.04 ટકા વિસ્તારમાં જ જંગલો આવેલા છે.

વૃક્ષો આપણાં સારાં અને સાચાં મિત્રો છે.તે આપણને કેટલું બધું આપે છે.આપણો ખોરાક તેમાંથી મળે છે ,તો વરસાદ લાવવામાં પણ તેઓ મદદરૂપ થાય છે ,તો આપણો પ્રાણવાયું ઓક્સીજન પણ પુરો પાડે છે ,અને વિવિધ ઉદ્યોગોમાં પણ તે વપરાય છે ,અને આખા જીવન દરમિયાન સાથ આપતાં જીવન બાદ પણ લાકડું આપે છે જે બળતણની સાથે અંત્યેષ્ટિ માટે પણ વપરાય છે.

એક કવિએ લખ્યું છે કે "તરૂનો બહુ ઉપકાર, જગત પર તરૂનો બહુ ઉપકાર' આવા પરોપકારી તરૂઓ-વૃક્ષો માણસને જીવન ટકાવવા પ્રાણવાયુ,શરીર ટકાવવા અને તંદુરસ્ત રાખવા વિવિધ પ્રકારના ફળો, શાકભાજીઓ, મેવાઓ, શરીરને નિરોગી રાખવા આડઅસર વગરના ઔષધો, કંદમૂળ, સમાજ વ્યવસ્થા સાચવવા રોટી, કપડાં, મકાન અને પાણી અને નશ્વર દેહને પંચમહાભૂતોમાં વિલીન કરવા લાકડાંના રૂપમાં અઢળક અને અપરંપાર આપે છે. એટલે જ વૃક્ષો વનસ્પતિઓના આ અઢળક ઉપકારોનો ઋણ સ્વીકાર કરવા, શહેરમાં કે જંગલમાં, તમામ સ્થળે ઉગેલા વૃક્ષો, વેલા, વનસ્પતિઓના સંરક્ષક બનવાના શપથ લેવા અને "વિશાળે જગ વિસ્તારે નથી એકલો જ માનવી' ની કાવ્ય પંક્તિઓ પ્રમાણે ધરતીના ટુકડાઓ પર વૃક્ષોના અધિકારને યાદ કરવા દર વર્ષે ૨૧મી માર્ચના રોજ વિશ્વ વન દિવસ ઉજવવામાં આવે છે.

વિશ્વ વન દિવસ.ઈ.સ.૧૯૭૨થી ૨૧મી માર્ચના દિવસ સમગ્ર વિશ્વમાં “વિશ્વ વન દિવસ” તરીકે ઉજવાય છે. વૃક્ષો માત્ર ફળફૂલ કે વનસ્પતિ આપીને જ અટકી જતાં નથી, શંકરની જટામાં ગંગા સમાય તેમ વરસાદનું પાણી પોતાની ધટામાં ઝીલી લઇને ટીપે ટીપે અને મૂળીયે-મૂળીયે જમીનમાં ઉતારે છે અને માનવીઓ દ્વારા રોજ ઉલેચાતા જળભંડારને ભરે છે, રેતીના ઢુવાને આગળ વધતાં અટકાવીને રણનો રસ્તો રોકે છે અને ધરતીને વેરાન બનતી અટકાવે છે, સમુદ્રની ખારાશને ભૂગર્ભ જળમાં ભળતી અટકાવે છે, પ્રદુષણનો મુકાબલો કરે છે અને પર્યાવરણને શુદ્ધ રાખે છે, ઢોળાવવાળા વિસ્તારોમાં તેના મૂળીયાં માટીને પકડી રાખે છે અને ધોવાણ અટકાવે છે, પશુ, પ્રાણી અને પક્ષી સૃષ્ટિ તેમજ જીવસૃષ્ટિનો આધાર બને છે આપણા જીવનની શરૂઆતથી અંત સુધી સાથ આપતા આટલા સારાં મિત્રોને જ આજે આપણે વિસારે પાડી દીધા છે.આપણા સુખની લાહ્યમાં વનોનો વિનાશ સર્જી રહ્યાં છીએ.કહે છે તંદુરસ્ત પર્યાવરણ માટે ૩૩ ટકા ધરતી પર જંગલો હોવા જોઈએ તેની જગ્યાએ ભારતમાં માત્ર ૧૩ટકા ધરતી પર જ તેમનું અસ્તિત્વ બચ્યું છે.જો આજે નહી જાગીએ તો કદાચ આવતીકાલનું બાળક તેને માત્ર ચિત્રોમાં જ જોઈ શકશે.તો આજના દિવસે આપણે સૌ એક પ્રણ લઈએ કે વધારે નહી તો કમ સે કમ એક વૃક્ષ તો વાવીશું અને જો કોઈને વૃક્ષો કાપતાં કે નુકસાન કરતાં જોઈએ તો તેમને અટકાવી તેમને પણ વૃક્ષોનું મહત્વ સમજાવીશું

વન સંરક્ષણ માટે લાકડાની જગ્યાએ સૌર ઉર્જા, પવન ઉર્જા કે બાયોગેસ ઉર્જાનો ઉપયોગ કરવો.

 વૈજ્ઞાનિકોના મતે ઓછામાં ઓછી ૩૩% જમીન વનવિસ્તાર ધરાવતી હોવી જોઇએ,જેની સામે આજે ફક્ત ૧૨% જમીન વનવિસ્તાર ધરાવે છે.આથી આપણે ફક્ત વનોને બચાવવાનાંજ નથી પરંતુ વનવિસ્તાર પણ વધારવાની જરૂર છે

સરકારે ગુજરાતમાં વિવિધ વનો ઉભા કર્યા છે. ગાંધીનગરમાં પુનિતવન, અંબાજીમાં માંગલ્યરવન, જૈન તીર્થ તારંગાજીનું તીર્થંકરવન, પાવાગઢનું વિરાસત વન, પાલીતાણાનું પાવકવન, સોમનાથનું હરિહરવન, ચોટીલાનું ભકિતવન અને શ્યામળાજીનું શ્યામલ વન, પંચમહાલમાં માનગઢનું ગોવિંદ ગુરૂ સ્મૃતિવન જેવા વનો ઉભા કરી ગુજરાતી પ્રજામાં માત્ર પર્યાવરણનું જનત જ નહિ સામાજિક અને રાષ્ટ્રીય ભકિતને પણ ચિરંજીવ બનાવવાની પ્રશંસનીય કામગીરી કરી છે.

 બંધારણની કલમ 51 (ક) મૂજબ પ્રાકૃતિક વારસાનું જતન કરવુ એ નાગરિકની મુખ્ય ફરજ છે.

આજના દિવસનું મહત્વ સમજીએ અને બીજને સમજાવીએ, વૃક્ષો અને વનોનું રક્ષણ કરીએ અને કરાવીએ.

વૃક્ષો આવનારી પેઢી માટેના ફેફસા છે.

જંગલો છે તો આપણે છે નહિતર આપણૂ અસ્તિત્વ નથી.