બટુકેશ્વર દત્ત

 બટુકેશ્વર દત્ત

જન્મતારીખ: 18 નવેમ્બર 1910

જન્મસ્થળ: ઓરી, વર્ધમાન, પશ્ચિમ બંગાળ

અવશાન: 20 જુલાઇ 1965

ભગતસિંહ સાથે વિધાનસભામાં બોમ્બ ફેંકનાર બટુકેશ્વર દત્ત હતા.

1931 માં આ દિવસે ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુને લાહોર સેન્ટ્રલ જેલમાં ફાંસી આપવામાં આવી હતી.  પંજાબના હુસેનીવાલા જ્યાં ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુની સમાધિ છે  એ જ હુસેનીવાલામાં બીજી સમાધિ છે. આ આઝાદીના સૈનિકની સમાધિ છે જેણે ભગતસિંહ સાથે ઉભા રહીને લડ્યા હતા . તેના સાથીનું નામ બટુકેશ્વર દત્ત હતું.

બટુકેશ્વર બી.કે.દત્ત, બટ્ટુ અને મોહન તરીકે જાણીતા હતા. તે હાઈસ્કૂલના અભ્યાસ માટે કાનપુર આવ્યા હતા. તે કાનપુર શહેરમાં જ તે ચંદ્રશેખર આઝાદને મળ્યા. તે દિવસોમાં ચંદ્રશેખર આઝાદ ઝાંસી, કાનપુર અને અલ્હાબાદના વિસ્તારોમાં તેમની ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિઓ ચલાવતા હતા. ભગતસિંહ પણ ત્યાં 1924 માં આવ્યા હતા. ત્યારબાદ ભગતસિંહ અને બટુકેશ્વર મિત્રો બની ગયા.

બટુકેશ્વર દત્તનો જન્મ 18 નવેમ્બર 1910 ના રોજ પશ્ચિમ બંગાળના વર્ધમાન જિલ્લાના ઓરી ગામમાં થયો હતો. કાનપુરમાં તેની કોલેજ અભ્યાસ દરમિયાન, તે ભગતસિંહને મળ્યા. આ 1924 ની વાત છે. ભગતસિંહથી પ્રભાવિત બટુકેશ્વર દત્ત તેમની ક્રાંતિકારી સંસ્થા હિન્દુસ્તાન સમાજવાદી રિપબ્લિકન એસોસિએશનમાં જોડાયા. તેમણે બોમ્બ બનાવવાનું પણ શીખ્યા. આગ્રામાં ક્રાંતિકારીઓ દ્વારા બોમ્બ ફેક્ટરી બનાવવામાં આવી હતી જેમાં બટુકેશ્વર દત્તે મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.

8 એપ્રિલ 1929. તત્કાલિન બ્રિટીશ સંસદમાં જાહેર સલામતી બિલ અને વેપાર વિવાદ બિલ લાવવામાં આવ્યું હતું. તેનો હેતુ પોલીસને વધુ શક્તિઓ આપવાનો હતો કે તે સ્વતંત્રતા સેનાનીઓ પર કડક કાર્યવાહી કરે. તેનો વિરોધ કરવા માટે બટુકેશ્વર દત્તે ભગતસિંહ સાથે મળીને સંસદમાં બોમ્બ ફેંકી દીધા હતા. આ તેમના મંતવ્યો વિશે પેમ્ફલેટ ફેંકવામાં આવતા ધ્યાન આકર્ષિત કરનારા વિસ્ફોટો હતા. આ વિરોધને કારણે આ બિલ એક મતથી પસાર થઈ શક્યું નહીં. આ બંને ક્રાંતિકારીઓ ભાગ્યા ન હતા અને સ્વૈચ્છિક ધરપકડ કરવામાં આવી હતી.

બાદમાં ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુને ફાંસી આપવામાં આવી હતી જ્યારે બટુકેશ્વર દત્તને કાળાપાણીની સજા કરવામાં આવી હતી. મૃત્યુદંડની સજા ન મળતાં તેને દુ ખ અને અપમાન થયું. કહેવાય છે કે આ જાણ્યા પછી ભગતસિંહે તેમને એક પત્ર લખ્યો. તેનો હેતુ વિશ્વને બતાવવાનો હતો કે ક્રાંતિકારીઓ ફક્ત તેમના આદર્શો માટે જ મરી શકતા નથી, પણ જેલના કાળી કોષોમાં તમામ પ્રકારના અત્યાચારોને ટકી શકે છે અને સહન કરી શકે છે. ભગતસિંહે તેમને સમજાવ્યું કે સાંસારિક મુશ્કેલીઓમાંથી મુક્તિનું કારણ માત્ર મૃત્યુ ન હોવું જોઈએ.

બટુકેશ્વર દત્તે આ જ કર્યું. કાલાપાનીની સજા હેઠળ, તેમને અંદમાનની કુખ્યાત સેલ્યુલર જેલમાં મોકલવામાં આવ્યા હતા. ત્યાંથી તેમને 1937 માં પટનાના બાંકીપુર સેન્ટ્રલ જેલમાં લાવવામાં આવ્યા હતા. તેને 1938 માં છૂટા કરવામાં આવ્યા હતો. કાલાપાણીની સજા દરમિયાન તેમને ટી.બી થઈ હતી, . ટૂંક સમયમાં જ તેમણે મહાત્મા ગાંધીના અસહકાર આંદોલનમાં કૂદકો લગાવ્યો. તેની ફરી ધરપકડ કરવામાં આવી. તે ચાર વર્ષ પછી 1945 માં છૂટી ગયા.

દેશ 1947 માં સ્વતંત્ર થયો. નવેમ્બર 1947 માં, બટુકેશ્વર દત્તે લગ્ન કરી લીધા અને પટનામાં રહેવા માંડ્યા. પરંતુ તેમના જીવન માટે સંઘર્ષ ચાલુ રાખ્યો. કેટલીકવાર સિગારેટ કંપનીના એજન્ટ અને તો કોઈ ટૂરિસ્ટ ગાઇડ બનીને તેણે પટનાની શેરીઓની ધૂળ ફિલ્ટર કરવી પડી. એવું કહેવામાં આવે છે કે એક વખત પટનામાં બસો માટે પરમિશન મળતી હતી. બટુકેશ્વર દત્તે પણ અરજી કરી. જ્યારે તેઓ પરમિટ માટે પટના કમિશનર સમક્ષ હાજર થયા હતા, ત્યારે તેમને એક સ્વાતંત્ર્ય સેનાની હોવાનું પ્રમાણપત્ર લાવવાનું કહેવામાં આવ્યું હતું. જો કે, બાદમાં જ્યારે રાષ્ટ્રપતિ રાજેન્દ્ર પ્રસાદને આ અંગેની જાણ થઈ ત્યારે કમિશનરે બટુકેશ્વરની માફી માંગી હતી.

 22 નવેમ્બર 1964 માં તેમને દિલ્હી લાવવામાં આવ્યા હતા. અહીં પહોંચતાં તેમણે પત્રકારોને કહ્યું હતું કે તેમને સપનું પણ નથી લાગતું કે દિલ્હીમાં પથારીવશ જેવા સ્ટ્રેચર પર તેને લાવવામાં આવશે જ્યાં તેણે બોમ્બ ફેંકી દીધો હતો.

બટુકેશ્વર દત્તને સફદરજંગ હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા. બાદમાં જાણવા મળ્યું કે તેમને કેન્સર છે અને તેમના જીવનના થોડા જ દિવસો બાકી છે. થોડા સમય પછી પંજાબના મુખ્યમંત્રી રામ કિશન તેમની સાથે મળવા પહોંચ્યા. બટુકેશ્વર દત્તે ઝબકતી નજરો સાથે મુખ્ય પ્રધાનને કહ્યું, 'મારી અંતિમ ઇચ્છા છે કે મારો અંતિમ સંસ્કાર મારા મિત્ર ભગતસિંહની સમાધિની બાજુમાં કરવામાં આવે.'

તેમની હાલત કથળતી જ રહી. 17 જુલાઇના રોજ તે કોમામાં ગયા અને 20 જુલાઈ 1965 ના રાત્રે 1:50 વાગ્યે તેનું અવસાન થયું. 

બટુકેશ્વર દત્તની અંતિમ ઇચ્છાને માન આપીને તેમના અંતિમ સંસ્કાર ભારત-પાક સરહદ નજીક હુસેનીવાલા ખાતે ભગતસિંહ, રાજગુરુ અને સુખદેવની સમાધિ નજીક કરવામાં આવ્યા હતા.

     તેમના દેશભક્તિ પ્રત્યેની જુસ્સો જોઈને ભગતસિંહે પહેલી મીટિંગથી જ તેમને મિત્ર માનવાનું શરૂ કર્યું. જ્યારે ચંદ્રશેખર આઝાદના નેતૃત્વમાં 1928 માં હિન્દુસ્તાન સમાજવાદી રિપબ્લિકન આર્મીની રચના કરવામાં આવી હતી, ત્યારે બટુકેશ્વર દત્ત પણ તેના મહત્વપૂર્ણ સભ્ય હતા. બટુકેશ્વર દત્તે બોમ્બ બનાવવાની વિશેષ તાલીમ લીધી અને તેમાં નિપુણતા મેળવી. તે સીધા એચએસઆરએની ઘણી ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિઓમાં સામેલ હતો. જ્યારે બ્રિટિશ સરકારે ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિઓ સામે ડિફેન્સ ઓફ ઇન્ડિયા એક્ટ લાવવાની યોજના બનાવી ત્યારે ભગતસિંહે સેન્ટ્રલ એસેમ્બલીમાં બોમ્બ વિસ્ફોટ કરવાનો ઇરાદો એવી રીતે વ્યક્ત કર્યો હતો કે એક સમયે ક્રાંતિકારીએ ફ્રાન્સના ચેમ્બર ઓફ ડેપ્યુટીઝમાં ધડાકો કર્યો હતો.

        એચએસઆરએની બેઠક યોજાઈ હતી, એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું કે બટુકેશ્વર દત્ત વિધાનસભામાં બોમ્બ ફેંકશે અને સુખદેવ તેની સાથે રહેશે. તે સમય દરમિયાન ભગતસિંહ સોવિયત સંઘની મુલાકાતે હશે, પરંતુ પાછળથી ભગતસિંહની સોવિયત સંઘની મુલાકાત રદ કરવામાં આવી હતી અને બીજી મીટિંગમાં એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું કે બટુકેશ્વર દત્ત બોમ્બ ફેંકશે, પરંતુ તેમની સાથે ભગતસિંહ પણ હશે. સુખદેવને બદલે ભગતસિંહ જાણતા હતા કે બોમ્બ ફેંક્યા પછી વિધાનસભામાંથી છટકી શકાશે નહીં, તો કેમ આ ઘટનાને મોટી ન બનાવવામાં આવે, આ ઘટના દ્વારા મોટો સંદેશ આપવામાં આવે.

  8 મી એપ્રિલ 1929 નો દિવસ જાહેર સલામતી બિલ રજૂ થવાનો હતો. બટુકેશ્વરે કોઈક રીતે સેન્ટ્રલ એસેમ્બલીની અંદર બે બોમ્બ સાથે ભગતસિંહને એસ્કોર્ટ કરવામાં સફળતા મેળવી. આ ખરડો રજૂ થતાંની સાથે જ મુલાકાતીઓની ગેલેરીમાં હાજર ભગતસિંહ અને બટુકેશ્વર દત્ત ઉભા થયા અને બેંચ ખાલી હતી તે બાજુએ બે બોમ્બ ફેંકી દીધા. જ્યોર્જ સસ્ટર અને બી.દલાલ સહિત થોડા લોકો ઘાયલ થયા, પરંતુ બોમ્બ બહુ શક્તિશાળી ન હતા, તેથી ધુમાડો ભરાયો, પરંતુ કોઈને જોખમ ન હતું. બોમ્બની સાથે, બંનેએ તે પત્રિકાઓ પણ ફેંકી દીધી હતી, ધરપકડ પહેલાં, બંનેએ ઇન્કિલાબ જિંદાબાદ, સામ્રાજ્યવાદ મુર્દાબાદ જેવા સૂત્રોચ્ચાર પણ કર્યા હતા. દસ મિનિટમાં વિધાનસભા ફરી શરૂ થઈ અને ત્યારબાદ તે મુલતવી રાખવામાં આવી.

     તે પછી દેશભરમાં ચર્ચા શરૂ થઈ. ભગતસિંહના અનુયાયીઓ સાબિત કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા કે બોમ્બ કોઈને મારવા નહીં પરંતુ બહેરા બ્રિટીશના કાન ખોલવા માટે ફેંકી દેવામાં આવ્યા હતા, ત્યારે બ્રિટીશ અને બ્રિટીશ સમર્થકો તેને બ્રિટીશ શાસન પર હુમલો ગણાવી રહ્યા હતા. જો કે, પાછળથી ફોરેન્સિક અહેવાલોએ સાબિત કર્યું કે બોમ્બ એટલા શક્તિશાળી નહોતા. બાદમાં ભગતસિંહે કોર્ટને એમ પણ કહ્યું હતું કે તેમણે આ પદ્ધતિનો ઉપયોગ ફક્ત પોતાનો અવાજ ખુલ્લો રાખવા, બહેરાઓના કાન ખોલવા અને કોઈની હત્યા કરવા માટે કર્યો નથી. 

     લેખક અનિલ વર્મા સમજાવે છે, "આઝાદી બાદ બટુકેશ્વર દત્તને કોઈ માન આપવામાં આવ્યું ન હતું. તેમણે ગરીબીનું જીવન જીવ્યા હતા. બટુકેશ્વરે પટનાની શેરીઓમાં સિગરેટ ડીલરશીપ અને ટૂરિસ્ટ ગાઇડ તરીકે કામ કરીને જીવન નિર્વાહ કર્યો હતો. તેમની પત્ની મિડલ સ્કૂલમાં નોકરી કરતી હતી, જે તેનું મકાન ચલાવતું હતું. "અનિલ કહે છે કે એક વખત પટણામાં બસોની પરમિશન મળતી હતી, ત્યારે બટુકેશ્વર દત્તે પણ તેના માટે અરજી કરી હતી. જ્યારે પટના કમિશનર પરમિશન માટે કમિશનર સમક્ષ હાજર થયા, ત્યારે કમિશનરે તેમને સ્વાતંત્ર્ય સેનાની હોવાનું પ્રમાણપત્ર લાવવા કહ્યું.

 જો કે, પાછળથી જ્યારે રાષ્ટ્રપતિ રાજેન્દ્ર પ્રસાદને આ વિશે ખબર પડી ત્યારે કમિશનરે બટુકેશ્વર જીની માફી માંગી. બટુકેશ્વર જીનું ફક્ત એટલું જ માન હતું કે પચાસના દાયકામાં તેઓ એક વખત ચાર મહિના માટે બિહાર વિધાન પરિષદના સભ્ય તરીકે નામાંકિત થયા હતા. અનિલ વર્મા જણાવે છે કે બટુકેશ્વર દત્તનું જીવન આ નિરાશામાં વિતાવ્યું અને 1965 માં તેમનું અવસાન થયું. 

આઝાદીના સાઠ વર્ષ પછી, બટુકેશ્વર દત્તને એક પુસ્તક દ્વારા યાદ કરવામાં આવ્યાં, પરંતુ આવા ઘણા ક્રાંતિકારીઓ છે જેમના પર હજી સુધી એક પત્રિકા પણ નથી લખી.

ફિલ્મ ધ લિજેન્ડ ઑફ ભગત સિંહમાં ભાસ્વર ચેટરજીએ બટુકેશ્વર દત્તની ભૂમિકા ભજવી હતી.

અનિલ વર્માએ "બટુકેશ્વર દત્ત: ભગતસિંહ કે સહયોગી" નામનું પુસ્તક લખ્યું હતું, જે દત્તના જન્મની શતાબ્દી પર પ્રકાશિત કરાયું હતું. ભારત સરકારની પ્રકાશન સેવા, રાષ્ટ્રીય બુક ટ્રસ્ટ દ્વારા આ પુસ્તક પ્રકાશિત કરાયું હતું. બટુકેશ્વર દત્ત પર કોઈ પણ ભાષામાં પ્રકાશિત થયેલું આ પહેલું પુસ્તક છે