વાસુદેવ બળવંત ફડકે જીવન પરિચય

 વાસુદેવ બળવંત ફડકે

4 નવેમ્બર 1845

ફડકેનો જન્મ ૪ નવેમ્બર ૧૮૪૫ના રોજ પનવેલ તાલુકાના શિરઢોણ ગામે (હાલ રાયગઢ જિલ્લો) મહારાષ્ટ્રમાં થયો હતો. 

ભારતમાં ક્રાંતિકારી પ્રવુતિની શરૂઆત  કરી હતી, ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિ ના પ્રથમ શહિદ .

તેમણે કુશ્તી, તલવારબાજી અને ઘોડેસવારી ઉપરાંત શસ્ત્ર ચલાવવાની તાલીમ મેળવી હતી. 

અભ્યાસમાં તેમની રુચિ ન હોવાથી હાઇસ્કૂલનો અભ્યાસ અધૂરો છોડી દીધો હતો.

 છુટ્ટક નોકરીઓ બાદ તેઓ પુના સ્થળાંતરીત થયા જ્યાં તેમણે સૈન્ય એકાઉન્ટ વિભાગમાં ક્લાર્ક તરીકેની નોકરી મેળવી.

 આ દરમિયાન તેઓ લાહુજી રાઘોજી સાલ્વેના સંપર્કમાં આવ્યા. સાલ્વે પછાત જાતિના અગ્રગણ્ય વ્યક્તિ હતા જે બ્રિટીશ શાસનમાંથી મુક્તિ માટે પ્રયત્નશીલ હતા અને પહેલવાનો માટે એક તાલીમ કેન્દ્ર ચલાવતા હતા. તેમણે વાસુદેવ ફડકેને પછાત જાતિઓને સ્વતંત્રતા આંદોલનની મુખ્યધારામાં જોડવાનું મહત્વ સમજાવ્યું. આ સમયગાળા દરમિયાન જ ફડકેએ મહાદેવ ગોવિંદ રાનડેના વ્યાખ્યાનોમાં ભાગ લેવાનું શરૂ કર્યું હતું, રાનડેએ તેમના વ્યાખ્યાનોમાં બ્રિટીશ શાસનની નીતિઓ અને તેની ભારતીય અર્થવ્યવસ્થા પર નકારાત્મક પ્રભાવ વિશે ધ્યાન દોર્યું. ફડકે દેશવાસીઓની પરિસ્થિતિ જાણી ખૂબ જ વ્યથિત થયા. 

૧૮૭૦માં પુના ખાતે લોકોની ફરિયાદોનું સમાધાન કરવા માટે આયોજીત એક જનાઅંદોલનમાં તેઓએ ભાગ લીધો. તેઓએ યુવાઓને શિક્ષણ માટે ઐક્ય વર્ધિની સભા નામની એક સંસ્થાની સ્થાપના કરી હતી. ક્લાર્કની નોકરી દરમિયાન રજા મળવામાં વિલંબ થતાં તેઓ તેમની બીમાર માતાના અંતિમ દર્શન નહોતા કરી શક્યા. આ ઘટનાથી તેઓ ખૂબ જ વ્યથિત થયા હતા

વાસુદેવ બળવંત ફડકે તેમના વિદ્યાર્થી જીવનમાં 1857ના નિષ્ફળ ક્રાંતિ વિપ્લવાના સમાચારોથી પરિચિત થયા હતા. તેમનું શિક્ષણ પૂરું થયા પછી, ફડકેને 'ગ્રેટ ઇન્ડિયન પેનિનસુલા રેલ્વે' અને 'મિલિટરી ફાઇનાન્સ ડિપાર્ટમેન્ટ', પૂનામાં નોકરીઓ મળી. તેમણે જંગલમાં એક અખાડો બનાવ્યો, જ્યોતિબા ફૂલે પણ તેના સાથી હતા. અહીં લોકોને શસ્ત્રોનો ઉપયોગ કરવાનું પણ શીખવવામાં આવતા હતા. . લોકમાન્ય તિલકે ત્યાં શસ્ત્રો ચલાવવાનું શીખ્યા હતા.

મહાદેવ ગોવિંદ રાનાડેએ 1870 માં એક ભાષણ આપ્યું હતું. તેમણે ભારપૂર્વક કહ્યું હતું કે બ્રિટિશરો ભારતને કેવી રીતે આર્થિક લૂંટ ચલાવી રહ્યા છે. આની મોટી અસર ફડકે પર પડી. કામ કરતી વખતે પણ, તે રજા દરમિયાન ગામડે ગામડે ભટકતા, લોકોમાં લૂંટની વિરુદ્ધ અભિયાન ચલાવતા.

 તેમને  રાજાઓની કોઈ મદદ ન મળી, તો ફડકેએ શિવાજીના માર્ગને અનુસરીને આદિવાસીઓની સૈન્ય ગોઠવવાનો પ્રયાસ શરૂ કર્યો. તેમણે ફેબ્રુઆરી 1879 માં બ્રિટિશરો વિરુદ્ધ બળવો જાહેર કર્યો.તેમણે સમગ્ર મહારાષ્ટ્રના યુવાનો સાથે સલાહ લીધી, અને તેમને ગોઠવવાનો પ્રયાસ કર્યો. પરંતુ તે યુવકોના વર્તનથી આશાની કોઈ કિરણ જોતી નહોતી. થોડા દિવસો પછી 'ગોવિંદ રાવ ડાવરે' અને કેટલાક અન્ય યુવાનો તેમની સાથે ઉભા હતા. હજી કોઈ શક્તિશાળી સંગઠન ઉભું જોવા મળી શક્યું નથી. પછી તેણે વનવાસીઓ તરફ નજર કરી અને વિચાર્યું કે ભગવાન શ્રી રામે પણ વાંદરાઓ અને વનવાસીઓનું આયોજન કરીને લંકા જીતી લીધું છે. મહારાણા પ્રતાપે પણ આ વનવાસીઓનું આયોજન કર્યું હતું અને અકબરને ખૂબ ચાવ્યો હતો. આ જ વનવાસીઓને પ્રેરણા આપીને શિવાજીએ ઔરંગઝેબને પણ હરાવી દીધા.

મહારાષ્ટ્રના સાત જિલ્લાઓમાં વાસુદેવ ફડકેની સેનાનો જોરદાર પ્રભાવ ફેલાયો હતો. બ્રિટિશ અધિકારીઓ ડરી ગયા.. 13 મે, 1879 ના રોજ 12 વાગ્યે, વાસુદેવ બલવંત ફડકે તેના સાથીદારો સાથે ત્યાં આવ્યા. બ્રિટીશ અધિકારીઓને માર્યા  અને બિલ્ડિંગને આગ ચાંપી દીધી. તે પછી, બ્રિટિશ સરકારે તેમને જીવંત અથવા મૃત પકડવા બદલ પચાસ હજાર રૂપિયાના ઇનામની ઘોષણા કરી. પરંતુ બીજા જ દિવસે, મુંબઈ શહેરમાં, 'રિચાર્ડ'નું શિરચ્છેદ કરનાર અંગ્રેજી અધિકારીને 75 હજાર રૂપિયાનું ઇનામ આપવામાં આવશે તેવી વાસુદેવની જાહેરાતો મૂકવામાં આવી હતી. બ્રિટિશ અધિકારીઓ આનાથી વધુ ગુસ્સે થયા. 

1857 માં ફડકેના સાથીદાર દૌલતરામ નાયકે  બરોડાના ગાયકવાડના દીવાનના પુત્રના લગ્ન પ્રસંગે પચાસ હજાર રૂપિયાની માલ લૂંટી કરી હતી. આના કારણે બ્રિટિશ સરકાર ફડકેની પાછ્ળ  પડી ગઇ અને  તે માંદગીની સ્થિતિમાં એક મંદિરમાં આરામ કરી રહ્યા હતા ત્યાથી પકડાઇ ગયા. 

 20 જુલાઈ 1879 ના રોજ ધરપકડ કરવામાં આવી. રાજદ્રોહની અજમાયશ થઈ અને ફાડકેને  આજીવન સજા આપવામાં આવી અને  બાદમાં તેમને 'અદન' મોકલવામાં આવ્યા.

મૃત્યુ

અદન પહોંચતા જ તે ફડકે ભાગી છુટ્યા પરંતુ ત્યાંના માર્ગોથી પરિચિત ન હોવાના કારણે પકડાય ગયા. જેલમાં તેમને અનેક પ્રકારના ત્રાસ ગુજારવામાં આવ્યા હતા. ત્યાં તેમને ક્ષય રોગ પણ થયો અને આ મહાન દેશભક્તનું અદન જેલમાં 17 ફેબ્રુઆરી, 1883 ના રોજ અવસાન થયું.

 

૧૮૬૦માં ફડકેએ સમાજ સુધારક અને ક્રાંતિકારી લક્ષ્મણ નરહર ઇન્દાપુરકર અને વામન પ્રભાકર ભાવે સાથે મળીને પૂના નેટીવ ઇન્સ્ટીટ્યુશન (PNI)ની સ્થાપના કરી જે બાદમાં મહારાષ્ટ્ર એજ્યુકેશન સોસાયટી (MES) તરીકે ઓળખાઈ. 

વર્તમાનમાં મહારાષ્ટ્ર એજ્યુકેશન સોસાયટી અંતર્ગત ૭૭થી પણ વધુ શિક્ષણ સંસ્થાઓનો સમાવેશ થાય છે.

૧૮૭૫માં વડોદરા રાજ્યના તત્કાલીન ગાયકવાડી શાસકને બ્રિટીશ સરકાર દ્વારા પદભ્રષ્ટ કરાતાં ફડકેએ સરકાર વિરુદ્ધ ભાષણો આપવાના શરૂ કર્યાં.

 દુષ્કાળની ગંભીર પરિસ્થિતિમાં બ્રિટીશ સરકારના ઉદાસીન વલણને કારણે તેમને ડેક્કન ક્ષેત્રનો પ્રવાસ કરી લોકોને માતૃભૂમિની સ્વતંત્રતા માટે તૈયાર કર્યા.

 શિક્ષિત લોકોનું સમર્થન ન મળતાં તેમણે રામોશી જાતિના ૩૦૦થી વધુ લોકોને એકઠા કર્યાં.

 ફડકે પોતાનું સૈન્ય બનાવવા ઇચ્છતા હતા પરંતુ પૂરતા ભંડોળના અભાવે તેમણે સરકારી ખજાના પર લૂંટ ચલાવવાનું નક્કી કર્યું. તેમણે પહેલો છાપો પુના જિલ્લાના શિરુર તાલુકાના ઘાભારી ગામ પર કર્યો. ત્યાર પછી વાલ્હે, પલસ્પે જેવાં અન્ય ગામો પર પણ ચઢાઈ કરી. 

આ હુમલામાં તેમણે દુષ્કાળ પીડિતો માટે લગભગ ૪૦૦ રુપિયા એકઠા કર્યાં.

આ દરમિયાન ફડકેના મુખ્ય સમર્થક રામોશી નેતા દૌલતરાવ નાયક પશ્ચિમી તટ પર કોંકણ ક્ષેત્ર તરફ આગળ વધી રહ્યા હતા. ૧૦–૧૧ મે ૧૮૭૯ના રોજ તેઓએ પલસ્પે અને ચિખલી પર છાપો મારી દોઢ લાખ રૂપિયા એકઠા કરી પરત ફરી રહ્યા હતા ત્યારે મેજર ડેનિયલે તેમની ગોળી મારી હત્યા કરી નાખી. આ ઘટનાથી તેમની વિદ્રોહ ગતિવિધિઓ પર ફટકો પડ્યો  અને તેઓ દક્ષિણના શ્રી શૈલા મલ્લિકાર્જુન તીર્થ તરફ પ્રયાણ કરવા મજબૂર બન્યા. ફડકેએ દક્ષિણમાં નવેસરથી ૫૦૦ લોકોને એકઠા કરી સૈન્ય પ્રવૃત્તિઓ શરૂ કરી.

ફડકેની યોજના બ્રિટીશરો વિરુદ્ધ રાષ્ટ્રવ્યાપી હુમલાઓનું આયોજન કરવાની હતી પરંતુ તે બહુ સફળ ન થયા. બ્રિટીશ સરકારે તેમના માથે ઇનામ જાહેર કર્યું બદલામાં ફડકેએ પણ મુંબઈના રાજ્યપાલ માટે ઇનામ જાહેર કર્યું હતુ. ઘનોર ગામ પાસે તેમનો બ્રિટીશ સેના સાથે સીધો મુકાબલો થયા બાદ તેઓ હૈદરાબાદ ચાલ્યા ગયા. હૈદરાબાદ નિઝામના પોલીસ આયુક્ત અધિકારી વિલિયમ ડેનિયલે ૨૦ જુલાઈ ૧૮૭૯ના રોજ એક સૈન્ય અભિયાનમાં ફડકેની ધરપકડ કરી.

ધરપકડ બાદ તેઓને પુનાની જેલમાં રખાયા. ૨૨ ઓક્ટોબર ૧૮૭૯ના રોજ તેમને કોર્ટમાં રજૂ કરવામાં આવ્યા. રાજદ્રોહ, સરકાર સામે બળવો અને હત્યાના આરોપસર તેમને ફાંસીની સજા ફટકારવામાં આવી. 

ફડકેના વકીલ કાકા તરીકે જાણીતા ગણેશ વાસુદેવ જોશી હતા. તેમણે ફડકેની સજાને આજીવન કારાવાસમાં ફેરવવામાં સફળતા મેળવી. 

કોર્ટના ચુકાદા બાદ ફડકે અને તેમના સાથીઓને સંગમ પુલ નજીક જિલ્લા સત્ર ન્યાયાલય જેલ ભવન (હાલ સીઆઇડી ભવન) કાતે રાખવામાં આવ્યા. 

૩૧ ઓક્ટોબર ૧૮૮૦ના રોજ તેઓ કારાગૃહમાંથી ભાગી છૂટ્યાં. પરંતુ તેમને ફરીથી પકડી પાડવામાં આવ્યા.

 તેઓ ભૂખ હડતાળ દરમિયાન ૧૭ ફેબ્રુઆરી ૧૮૮૩ના રોજ એડનની જેલમાં જ શહીદ થયાં.

• ૧૯૮૪માં ભારતીય ટપાલ વિભાગ દ્વારા વાસુદેવ ફડકેના સન્માનમાં ૫૦ પૈસાની એક ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડવામાં આવી હતી.

• ડિસેમ્બર ૨૦૦૭માં ગજેન્દ્ર આહિરે દ્વારા વાસુદેવ બલવંત ફડકે નામની એક મરાઠી ફિલ્મ રજૂ કરવામાં આવી હતી.