પ્રો. સતીષ ધવન જીવન પરિચય

પ્રો. સતીષ ધવન જીવન પરિચય

જન્મ: 25 સપ્ટેમ્બર 1920 ,શ્રીનગર, જમ્મુ અને કાશ્મીર,ભારત

 મૃત્યુ; 3 જાન્યુઆરી 2002, બેંગ્લોર, કર્ણાટક, ભારત

સતીષ ધવન ભારતના એક પ્રખ્યાત રોકેટ વૈજ્ઞાનિક,  ગણિતશાસ્ત્રી અને એરોસ્પેસ એન્જિનિયર હતા. દેશના અંતરિક્ષ કાર્યક્રમને નવી ઉચાઈએ લઈ જવા માટે તેમનો ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ ફાળો હતો. એક મહાન વૈજ્ઞાનિક હોવા ઉપરાંત  પ્રોફેસર સતિષ ધવન  મહાન માણસ અને કુશળ શિક્ષક હતા. તેમને ભારતીય પ્રતિભા પર ખૂબ વિશ્વાસ હતો. સતિષ ધવનને વિક્રમ સારાભાઇ પછી દેશના અંતરિક્ષ કાર્યક્રમની જવાબદારી સોંપવામાં આવી હતી. ઈસરોના અધ્યક્ષ તરીકે પણ તેમની નિમણૂક કરવામાં આવી હતી.

પ્રોફેસર ધવને ઇન્ડિયન ઇંસ્ટીટ્યુટ ઓફ સાયન્સમાં ઘણા સકારાત્મક ફેરફારો કર્યા હતા. તેમણે સંસ્થામાં તેમના દેશ ઉપરાંત વિદેશની યુવા પ્રતિભાઓ ઉમેર્યા. તેમણે કેટલાક નવા વિભાગો પણ શરૂ કર્યા અને વિદ્યાર્થીઓને વિવિધ ક્ષેત્રોમાં સંશોધન માટે પ્રેરણા આપી. સતિષ ધવનના પ્રયત્નોથી જ સંદેશાવ્યવહાર ઉપગ્રહ INSAT, રીમોટ સેન્સિંગ સેટેલાઇટ આઈઆરએસ અને ધ્રુવીય ઉપગ્રહ પ્રક્ષેપણ વાહન પીએસએલવી(PSLV)નું સ્વપ્ન સાકાર થયું.

 તેમને ભારતના  પ્રાયોગિક પ્રવાહી ગતિશીલતા સંશોધનના પિતા માનવામાં આવે છે. 

શ્રીનગરમાં જન્મેલા સતિષ ધવનનું શિક્ષણ ભારતમાં અને આગળ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં થયું હતું. સતિષ ધવન અવ્યવસ્થિતતા અને સીમા સ્તરોના ક્ષેત્રના સૌથી જાણીતા સંશોધકોમાંના એક હતા, 

તેમને ભારતીય અવકાશ પ્રોગ્રામના સફળ અને સ્વદેશી વિકાસને અગ્રેસર કર્યો.

 તેમણે 1972 માં ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંગઠન (ઇસરો) ના ત્રીજા અધ્યક્ષ તરીકે એમ. જી. કે. મેનનનું પદ સંભાળ્યું.

સતિષ ધવન ભારતના લાહોર (હાલના પાકિસ્તાનમાં) માં પંજાબની યુનિવર્સિટીમાં  સ્નાતક કર્યુ હતું, જ્યાં તેમણે ભૌતિકશાસ્ત્ર અને ગણિતમાં સ્નાતકની ડિગ્રી મેળવી.  એન્જિનિયરિંગમાં સ્નાતકની ડિગ્રી અને અંગ્રેજી સાહિત્યમાં માસ્ટર ઓફ આર્ટ્સની ડિગ્રી મેળવી હતી.   1947 માં, તેમણે મિનેપોલિસ યુનિવર્સિટી ઓફ મિનેપોલિસ(University of Minnesota, Minneapolis)માંથી એરોસ્પેસ એન્જિનિયરિંગમાં માસ્ટર ઓફ સાયન્સની   ડિગ્રી મેળવી. કેલિફોર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ટેકનોલોજીમાથી એરોનોટીકલ એન્જિનિયરિંગની ડિગ્રી મેળવી હતી.

1951 માં   સલાહકાર હંસ ડબલ્યુ.લિપમેન.(r Hans W. Liepmann)ની દેખરેખ હેઠળ ગણિત અને એરોસ્પેસ એન્જિનિયરિંગમાં ડબલ પી.એચ.ડી (PhD ). કર્યુ.

1972 માં ડો.સતિશ ધવન ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંગઠન (ઇસરો) ના અધ્યક્ષ( chairman) અને અવકાશ વિભાગમાં ભારત સરકારના સચિવ(secretary ) બન્યા.

એપીજે અબ્દુલ કલામ કહે છે કે 1979 માં જ્યારે તે સેટેલાઇટ લોંચ વ્હીકલના ડિરેક્ટર હતા ત્યારે મિશન સેટેલાઇટને ભ્રમણકક્ષામાં લોન્ચ કરવામાં નિષ્ફળ ગયા હતા.. તેને બદલે તેને બંગાળની ખાડીમાં મૂકી દેવાઈ. અબ્દુલ કલામની ટીમને ખબર હતી કે સિસ્ટમના બળતણમાં લિકેજ છે, પરંતુ તેઓને આશા છે કે લિકેજ નહિવત્ છે, અને તેઓએ વિચાર્યું કે સિસ્ટમમાં પૂરતું બળતણ છે. આ ખોટી ગણતરી નિષ્ફળતા તરફ દોરી જાય છે. તે સમયે અધ્યક્ષ તરીકે સતીષ ધવનને અબ્દુલ કલામને બોલાવવામાં આવ્યા હતા અને "અમે નિષ્ફળ ગયા હતા!" પણ મારે મારી ટીમમાં ઘણો સારો વિશ્વાસ છે કે આગલી વખતે આપણે નિશ્ચિતરૂપે સફળ થઈશું ". આનાથી અબ્દુલ કલામ આશ્ચર્ય પામ્યા કારણ કે નિષ્ફળતાનો દોષ ઈસરોના અધ્યક્ષ દ્વારા લેવામાં આવ્યો હતો. આગળનું મિશન તૈયાર કરવામાં આવ્યું હતું અને સફળતાપૂર્વક 1980 માં શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. સફળતાની આ ક્ષણે, સતીશ ધવને અબ્દુલ કલામને તેમની હાજરી વિના પ્રેસ મીટિંગમાં ભાગ લેવા જણાવ્યું હતું. જ્યારે ટીમ નિષ્ફળ ગઈ, ત્યારે તેણે દોષ લીધો. પરંતુ જ્યારે ટીમ સફળ થઈ, ત્યારે તેણે સફળતાને તેની ટીમમાં રીડાયરેક્ટ કરી, આમ તે એક સાચા નેતાનું ચિત્રણ બતાવે છે.

સતીષ ધવન 1984 સુધી ઇસરોના અધ્યક્ષ રહ્યાં.

સતીષ ધવન 1951 માં બેંગલોરની ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ્ સાયન્સના(IISc) માં ફેકલ્ટી તરીકે જોડાયા અને 1962 માં તેના ડિરેક્ટર બન્યા. જોકે તેઓ ભારતીય અવકાશ પ્રોગ્રામના વડા હતા, તેમ છતાં તેમણે બાઉન્ડ્રી લેયર રિસર્ચ તરફના પ્રયત્નોને સમર્પિત કર્યા. તેમના સૌથી મહત્વપૂર્ણ યોગદાન હર્મન  દ્વારા લખાયેલ અંતિમ પુસ્તક "બાઉન્ડ્રી લેયર થિયરી"માં રજૂ કરવામાં આવ્યા છે.

 તેમણે આઈઆઈએસસી(IISc) ખાતે દેશની પ્રથમ સુપરસોનિક વિન્ડ ટનલ ઉભી કરી હતી. તેમણે અલગ બાઉન્ડ્રી લેયર ફ્લો( boundary layer flows), ત્રિ-પરિમાણીય બાઉન્ડ્રી લેયર્સ(three-dimensional boundary layers) અને ટ્રાઇસોનિક  ફ્લો(trisonic flows) ના રિમેમિનાઇઝેશન પર સંશોધન પણ શરૂ કર્યું.

સતીષ ધવને ગ્રામીણ શિક્ષણ, દૂરસ્થ સંવેદના( remote sensing) અને ઉપગ્રહ સંચારના અગ્રણી પ્રયોગો કર્યા. તેમના પ્રયત્નોથી ઇન્સેટ(INSAT)  ટેલિકમ્યુનિકેશન્સ ઉપગ્રહ, આઈઆરએસ( IRS) જેવી ઓપરેશનલ સિસ્ટમો તરફ દોરી; ભારતીય રિમોટ સેન્સિંગ સેટેલાઇટ; અને ધ્રુવીય સેટેલાઇટ લોંચ વ્હીકલ (પીએસએલવી), જેણે ભારતને અંતરિક્ષમાં  દેશોની લીગમાં સ્થાન આપ્યું હતું.

સતીષ  ધવનનું મૃત્યુ 3 જાન્યુઆરી, 2002 ના રોજ બેંગ્લોરમાં થયું હતું.  તેમના મૃત્યુ પછી, દક્ષિણ ભારતમાં ચેન્નઈથી 100 કિ.મી. ઉત્તરમાં સ્થિત આંધ્રપ્રદેશના શ્રીહારીકોટા ખાતેના સેટેલાઇટ પ્રક્ષેપણ કેન્દ્રનું નામ બદલીને સતીષ ધવન અવકાશ કેન્દ્ર રાખવામાં આવ્યું છે. 

શ્રીહરિકોટા  ભારત દેશના આંધ્ર પ્રદેશ રાજ્યમાં પુલીકટ નજીક આવેલું એક ગામ છે, જે ટાપુ પર વસેલ છે. અહીં સતિષ ધવન અવકાશ કેન્દ્ર (SHAR) આવેલું છે, જ્યાંથી ભારતે પોતાનાં ઘણાં ઉપગ્રહો અવકાશમાં મોકલ્યાં છે

ઇન્ડિયન સ્પેસ રિસર્ચ ઓર્ગેનાઇઝેશન (ઇસરો) મલ્ટિસ્ટેજ રોકેટ્સ જેવા કે ધ્રુવીય સેટેલાઇટ લોન્ચ વ્હીકલ અને શ્રીરોકટોટાથી જિઓસિંક્રનસ સેમિટિ લોન્ચ વ્હીકલ જેવી ઉપગ્રહો લોન્ચ કરે છે.

સતીષ ચંદર ધવન સરકારી કોલેજ ફોર બોયઝ   તેમના નામ પર છે. ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ટેકનોલોજી રોપાર ખાતેના મિકેનિકલ એન્જિનિયરિંગ બિલ્ડિંગનું નામ પણ તેમના નામ પરથી સતીષ ધવન બ્લોક, આઈઆઈટી રોપર રાખવામાં આવ્યું છે.

 તેમને મળેલ સન્માન

1981માં પદ્મ વિભૂષણ (ભારતનો બીજો સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માન), 

1999માં રાષ્ટ્રીય એકતા માટે ઇંદિરા ગાંધી રાષ્ટ્રીય એકતા એવોર્ડ

વિશિષ્ટ એલ્યુમન્સ એવોર્ડ, Indian Institute of Science દ્વારા

1969માં  પ્રતિષ્ઠિત એલ્યુમિનસ એવોર્ડ, કેલિફોર્નિયા ઇન્સિટિટ્યુટ ઓફ ટેકનોલોજી દ્વારા