ચંદ્રયાન જેવી વૈશ્વિક સિદ્ધિ હોય કે એકસાથે અનેક ઉપગ્રહોને અવકાશમાં મોકલવાની વિક્રમજનક ઘટનાઓ, અંતરીક્ષ વિજ્ઞાનમાં આજે ઈસરોએ જે મુકામ હાંસલ કર્યો છે, એની પાછળ એક 'ગુજરાતી'ની મહેનત અને સૂઝ જવાબદાર છે.
વિક્રમ સારાભાઈનો જન્મ અમદાવાદ, ભારતના ધનાઢ્ય ઔદ્યોગિક પરિવારમાં થયો હતો. અંબાલાલ અને સરલાદેવીના આઠ સંતાનોમાંના તેઓ એક હતા. તેઓએ પ્રાથમિક શિક્ષણ નિષ્ણાંત શિક્ષકો પાસેથી ઘરે જ મેળવ્યું. તેઓએ બનાવેલી આગગાડી આજે પણ વિક્રમ સારાભાઈ કોમ્યુનિટી સેન્ટર, અમદાવાદમાં છે.
જાણીતી પ્રતિભાઓ તેમા ઘરે અવાર નવાર આવતા હતા કારણ કે તેમના પિતા એક જાણીતા ઉદ્યોગપતિ હતા આથી ગાંધીજી, રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર, દીનબન્ધુ એન્ડ્રુઝ વિ. ; આ સૌનો ફાળો તેમના ઘડતરમાં હતો.
૧૯૩૯ થી ૧૯૪૫ દરમિયાન તેઓએ નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા ડૉ. સી. વી. રામનના માર્ગદર્શન નીચે ભારતીય વિજ્ઞાન સંસ્થાન, બેંગલોરમાં કૉસ્મિક કિરણોના પ્રસારણ અંગે સંશોધન કર્યું હતું.
૧૯૪૦માં ગણિત અને પદાર્થ વિજ્ઞાનના વિષય સાથે સેન્ટ જોહ્નસ કૉલેજમાંથી તેમણે ટ્રીપોસની પદવી મેળવી હતી
૧૯૪૭માં યુ.કે.નીકેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં 'કોસ્મિક રે ઇન્વેસ્ટિગેશન ઇન ટ્રોપીકલ લેટિટ્યૂડ્ઝ' એ વિષય પર શોધ નિબંધ રજૂ કરી પી.એચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી.
તેમના લગ્ન જાણીતા નૃત્યકાર મૃણાલિની સારાભાઈ સાથે 1948માં થયા હતા. તેમને એક પુત્ર કાર્તિકેય અને એક પુત્રી મલ્લિકા છે.
અમદાવાદની ભૌતિક અનુસંધાન પ્રયોગશાળા (ફીઝીકલ રીસર્ચ લેબોરેટરી-PRL) ની ૧૯૪૭માં સ્થાપના પાછળ તેઓ નિમિત્ત છે. ભારતે અવકાશ ક્ષેત્રે જે અનેક સિદ્ધિઓ મેળવી છે તેના મૂળમાં આ સંસ્થા છે અવકાશમાં મોકલવાના ઉપગ્રહોનો પણ અહીં વિકાસ થયો છે. ૧૯૭૪માંઅવકાશમાં છોડવામાં આવેલ ભારતનો પ્રથમ ઉપગ્રહ આર્યભટ્ટની ઘણી ખરી રચના અહીં તેમના હસ્તક નીચે થઈ હતી.
અમદાવાદ ઇન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ મેનેજમેન્ટ, કોમ્યુનિટી સાયન્સ સેન્ટર, સારાભાઇ કેમિકલ્સ વગેરે ઉપરાંત સંશોધન ઉદ્યોગ, દવા, ફાર્મસીને લગતી અનેક સંસ્થામાં તેમને પોતાનો ફાળો આપેલો છે
યુરોપમાં વિજ્ઞાનના વધુ અભ્યાસ દરમિયાન વિક્રમ સારાભાઈ ભારત આવ્યા અને બેંગ્લોરમાં 'ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ સાયન્સ' સાથે જોડાઈ ગયા.
અહીં જ તેમની મુલાકાત વૈજ્ઞાનિક હોમી ભાભા સાથે થઈ. પચાસના દાયકામાં વિશ્વમાં અણુ અને અંતરિક્ષ ક્ષેત્રે સંશોધનોની જે શરૂઆત થઈ હતી તેમાં ભારતનું નેતૃત્વ કરવા માટે આ બન્ને સક્ષમ લોકો હતા.
ડૉ. હોમી ભાભાના અવસાન પછી, ડૉ. સારાભાઈએ ભારતીય પરમાણુ શક્તિ સંસ્થાન (ઍટોમીક એનર્જી કમીશન ઓફ ઇન્ડીયા)માં તેમનું કાર્ય ચાલુ રાખ્યુ.
ભારતના ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. અબ્દુલ કલામે કહ્યું કે તેમના માટે ડૉ. સારાભાઈ સાથે કામ કરવું એક સદ્નસીબની વાત હતી.
વૈજ્ઞાનિક ક્ષેત્રમાં તેમના કાર્ય સાથે તેમણે તેમના કાપડ અને દવાના કૌટુંબિક ધંધા પ્રત્યે પણ પુરતું ધ્યાન આપ્યું.
1957માં સોવિયત યુનિયને વિશ્વના પ્રથમ ઉપગ્રહ 'સ્પૂતનિક'ને પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષામાં સ્થાપિત કર્યો અને એ સાથે જ વિશ્વમાં અવકાશ સંશોધન અંગે પચાસથી વધુ દેશો જોડાયાં.
વિક્રમ સારાભાઈ ઇચ્છતા હતા કે ભારત પણ આ દેશો સાથે જોડાય. આ અંગે તેમણે એ વખતના ભારતના વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુને એક પ્રસ્તાવ મોકલ્યો. સરકારે પ્રસ્તાવ સ્વીકારી લીધો.
તેમની સલાહનું પરિણામ એ આવ્યું કે 1962માં સરકારે ઇન્ડિયન નૅશનલ કમિટી ફૉર સ્પેસ રિસર્ચ (ઇન્કૉસ્પર) બનાવી. જેની જવાબદારી પણ નહેરુએ તેમને જ સોંપી. આ જ સંસ્થા બાદમાં 'ઇસરો'માં પરિવર્તિત થઈ.
ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થા (ઇસરો) ની સ્થાપના તેમની એક મહાન સિદ્ધિ છે. રશિયાના સ્પુટનીક લોન્ચ પછી, ભારત જેવા વિકાશશીલ દેશ માટે અવકાશ કાર્યક્રમની જરૂરિયાત તેમણે સરકારને સફળતાપૂર્વક સમજાવી.
ભારતના પ્રથમ રોકેટ લોન્ચિંગ કેન્દ્રની સ્થાપના માટે ડૉ. ભાભાએ ડૉ. સારાભાઈને સહકાર આપ્યો. આ કેન્દ્ર માટે કેરાલા ખાતેના અરબી સમુદ્રના કિનારે થીરુવનંતપુરમ શહેર પાસે થુમ્બા ગામની વરણી કરવામાં આવી. તેને પસંદ કરવાનુ મુખ્ય કારણ તે વિષુવવૃતથી નજીક હોવાનું છે. તેમની ખૂબ જ જહેમત બાદ નવેમ્બર ૨૧, ૧૯૬૩ના રોજ ભારતનું પ્રથમ રોકેટ સોડિયમ વેપર પેલોડ લઇને ઊડાવવામાં આવ્યું.
યુ.એસ.ની અવકાશ સંસ્થા નાસા સાથેના સંવાદોના પરિણામે, જુલાઇ ૧૯૭૫-૧૯૭૬ દરમિયાન ઉપગ્રહ સંચાલિત ટેલિવિઝન ની પ્રાયોગીક ધોરણે શરૂઆત થઇ.
એક્સપેરિમેન્ટલ સેટેલાઈટ કોમ્યુનિકેશન અર્થ સ્ટેશન તેમજ ઇન્ડિયન સ્પેસ રિસર્ચ ઓર્ગેનાઈજેશન (ઇસરો) દ્વારા તેમણે ભારતને અવકાશ યુગમાં ઉચ્ચ સ્થાને પહોચાડ્યું. આથી તેઓને અવકાશ યુગના પિતા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
પુરસ્કાર અને સન્માન
ભૌતિક શાસ્ત્ર માટે શાંતિ સ્વરુપ ભટનાગર પુરસ્કાર (૧૯૬૨)
ભૌતિક વિજ્ઞાન વિભાગના પ્રમુખ, ભારતીય વિજ્ઞાન મહાસભા (૧૯૬૨)
પદ્મભૂષણ (૧૯૬૬)
ઇન્ટરનેશનલ એટમિક એઅજન્સી (I.A.E.A) ની ૧૪મી જનરલ શિબિરના પ્રમુખ (૧૯૭૦)
ભારતીય પોસ્ટ વિભાગ દ્વારા વિક્રમ સારાભાઇની પ્રથમ પુણ્યતિથી (૩૦ ડિસેમ્બર ૧૯૭૨) પર ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડવામાં આવી હતી
દક્ષિણ ભારતમાં આવેલું ત્રિવેન્દ્રમ કે જે તિરુવનંતપુરમ્ તરીકે પણ ઓળખાય છે તેમાં આવેલી સંશોધન સંસ્થાને તેમની યાદમાં વિક્રમ સારાભાઈ અવકાશ કેન્દ્રનું નામ આપવામાં આવ્યું છે
વિક્રમ સારાભાઈને ભારતીય 'અવકાશ-વિજ્ઞાનના પિતા' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
સ્થાપના
નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ડિઝાઇન, ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ મૅનેજમેન્ટ, ઇન્ડિયન સ્પેસ રિસર્ચ ઑર્ગેનાઇઝેશન, ઑપરેશન રિસર્ચ ગ્રૂપ, ફિઝિકલ રિસર્ચ લૅબોરેટરી અને અમદાવાદ ટેક્સટાઇલ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ રિસર્ચ ઍસોસિયેશન...અમદાવાદ અને ભારતનું નામ દુનિયામાં રોશન કરતી આ સંસ્થાઓ વિક્રમ સારાભાઈની દેણ છે.
ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટીટ્યુંટ ઓફ મેનેજમેન્ટ આઇ.આઇ.એમ. અમદાવાદની સ્થાપના.
અટીરા (ATIRA-Ahmedabad Textile Industrial Research Association) ની સ્થાપના
'વિક્રમ સારાભાઈ : અ લાઇફ' નામે તેમનું જીવન ચરિત્ર લખનારાં અમૃતા શાહ વિક્રમ સારાભાઈને એક બહુમુખી વ્યક્તિ તરીકે રજૂ કરતા 'ધનવાન, દેખાવડા, વિજ્ઞાનના માણસ, ઉદ્યોગપતિ, સંસ્થાઓના સ્થાપક, બૌદ્ધિક અને પ્રેરણાપુરૂષ' ગણાવે છે.
ભારતના પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. અબ્દુલ કલામે વિક્રમ સારાભાઈ વિશે કહ્યું હતું, ''વિક્રમ સારાભાઈએ મારી અંદર રહેલી પ્રતિભાને ઓળખી. મારો આત્મવિશ્વાસ જ્યારે સૌથી નીચલા સ્તરે હતો ત્યારે તેમણે એ સુનિશ્ચિત કર્યું કે હું મારા કામમાં સફળ રહું.” તેમણે કહ્યું, “જો હું અસફળ રહ્યો હોત તો પણ મને વિશ્વાસ હતો કે તેઓ મારી સાથે જ રહેતા.”
વિક્રમ સારાભાઈ ટેલિવિઝનનો ઉપયોગ કરીને દેશના દૂરના વિસ્તારોમાં શિક્ષણનો વ્યાપ વધારવા માગતા હતા.જોકે, સિત્તેરના દાયકામાં ભારતના દુર્ગમ વિસ્તારો સુધી ટીવીને પહોંચતું કરવા માટે કૉમ્યુનિકેશન સેટેલાઇટની જરૂર હતી.આ એ જ સમય હતો જ્યારે અમેરિકાની અંતરીક્ષ સંસ્થા 'નાસા' પોતાના કૉમ્યુનિકેશન સેટેલાઇટ ATS-6નું પરીક્ષણ કરવા માગતી હતી. વિક્રમ સારાભાઈએ નાસાને ભારતમાં પરીક્ષણ કરવા તૈયાર કરી લીધી. જેને પરિણામે ભારતમાં 2500 જેટલાં ગામોમાં પ્રથમ વખત ટીવી પ્રસારણ પહોંચ્યું. આ કાર્યક્રમને 'સેટેલાઇટ ઇન્સ્ટ્રક્શન ટેલિવિઝન ઍક્સપેરિમેન્ટ' એટલે કે 'સાઇટ' નામ અપાયું.
થોડા સમય પહેલાં ઈસરોએ 'સતિષ ધવન સ્પેસ સ્ટેશન' પરથી 'GSLV-F08' નામના રૉકેટ સાથે 'GSAT-6A' નામનો ઉપગ્રહ લૉન્ચ કર્યો હતો. આ રોકેટમાં પ્રથમ વખત દેશમાં જ બનેલા સ્વદેશી ક્રાયોજેનિક એન્જિનનો ઉપયોગ કરાયો હતો. જોકે, રસપ્રદ વાત એ છે કે આ એન્જિનને ઈસરોએ વૈજ્ઞાનિક વિક્રમ સારાભાઈના નામ પરથી 'વિકાસ (વિક્રમ અંબાલાલ સારાભાઈ)' નામ આપ્યું હતું. ઈસરોના વડપણ હેઠળ ચાલતા 'લિક્વિડ પ્રૉપ્યુલઝન સિસ્ટમ્સ સેન્ટર' દ્વારા વિકસાવાયેલા 'લિક્વિડ ફ્યુલ્ડ રૉકેટ એન્જિન' શ્રેણીના ક્રાયોજેનિક એન્જિનનું ઇસરોએ રાખેલું નામ 'વિકાસ' હતું
ગૂગલએ બનાવ્યું ડૂડલ
ડૉ વિક્રમ સારાભાઈની 100મીં જયંતીની ઉજવણી અને તેમની યાદમાં આજે ગૂગલએ પણ ખાસ ડૂડલ બનાવ્યું છે.
ઇસરો દ્વારા 2019માં છોડવામાં આવેલ ચંદ્રયાન-2ના લેન્ડરનું નામ વિક્રમ સારાભાઇના નામ પરથી "વિક્રમ" રાખવામાં આવ્યું હતું.
IAU દ્વારા ચંદ્ર પર પડેલા 'બેસેલ એ' ખાડાને (ક્રેટર) વિક્રમ સારભાઇના માનમાં 'સારાભાઈ ક્રેટર' નામ આપ્યું.
વર્ષ 2019માં વિક્રમ સારાભાઈની 100મી જન્મ જયંતીએ ભારત સરકારે 100 રૂપિયાનો સિક્કો બહાર પાડયો હતો.
1971ની 30મી ડિસેમ્બરે વિક્રમ સારાભાઈ કેરળના થુમ્બામાં રશિયન રૉકેટનું પરીક્ષણ કરવા પહોંચ્યા હતા. અહીંના જ એક રિસૉર્ટમાં નિંદ્રા દરમિયાન જ તેમનું મૃત્યુ નિપજ્યું હતું.
સ્વતંત્રતા દિને ધ્વજવંદન કરીને સલામી અપાય છે. ખાસ કરીને શહીદોને યાદ કરાય છે ત્યારે આવો આપણે આજે જોઇએ અમદાવાદના શહીદ વિનોદ કિનારીવાલાની શહીદીની દાસ્તાન પણ જાણવી જરૂરી છે.
શહીદ વિનોદ કિનારીવાલા અમદાવાદની ગુજરાત કોલેજના વિદ્યાર્થી હતા. મહાત્મા ગાંધી દ્વારા શરૂ કરાયેલ ભારત છોડો આંદોલનના પ્રથમ દિવસે એટલે કે ૯ ઓગસ્ટ ૧૯૪૨ના રોજ ગુજરાત કોલેજની સામે ભારતીય ધ્વજ ફરકાવતી વખતે બ્રિટિશ અફસરે તેમને ગોળી મારીને હત્યા કરી નાખી હતી.
બ્રિટિશ અફસરે વિનોદ કિનારીવાલાને ધ્વજ નીચે મૂકી દેવા ચેતવણી આપી. પરંતુ કિનારીવાલાએ ધ્વજ નીચે મૂકવાનો ઇન્કાર કર્યો. જેથી અંગ્રેજ અફસરે વિનોદ કિનારીવાલાને ગોળી મારી દેતા વિનોદ કિનારીવાલા શહીદ થયા હતા.
વિનોદ કિનારી વાલા જ્યારે શહીદ થયા ત્યારે તેમની ઉંમર 18 વર્ષની હતી.
૧૯૪૭માં તેમની યાદમાં વીર વિનોદ કિનારીવાલા સ્મૃતિ અને તેમની પ્રતિમા કોલેજના પ્રાંગણમાં જયપ્રકાશ નારાયણ દ્વારા જાહેરમાં મૂકવામાં આવી હતી
જે માર્ગ પર તેમને ગોળી મારવામાં આવી હતી તે માર્ગને શહીદ વીર કિનારીવાલા માર્ગ નામ આપવામાં આવ્યું છે.
તેમની યાદમાં દર વર્ષે ૯ ઓગસ્ટે ઓલ ઇન્ડિયા ડેમોક્રેટિક સ્ટુડન્ટ્સ ઓર્ગેનાઇઝેશન તેમને શ્રધ્ધાંજલિ અર્પે છે.
અંગ્રેજોને અગાઉથી જાણ હતી કે વિનોદ કિનારીવાલા અમદાવાદના સરદાર ભવન એટલે કે જૂના કોર્પોરેશન પર ઝંડો ફરકાવવા માટે આવી રહ્યા છે તેથી અંગ્રેજોએ પહેલેથી જ તેમની સામે બંદૂક તાકી રાખી હતી..પરંતુ વિનોદ કિનારીવાલા ન તો અંગ્રેજોની ચેતવણીથી ડર્યા ન તો તેમની બંદૂકની ગોળીથી તેઓએ સામી છાતીએ તિરંગાને હાથમાં લઇને શહીદી વ્હોરી જેની શહીદીને આજે પણ ખરા દિલથી યાદ કરાય છે.
આ દિવસની વન વિભાગ દ્રારા દર વર્ષે ઉજવણી કરવામાં આવે છે
લુપ્ત થઇ રહેલી સિંહોની પ્રજાતિ માટે જાગૃતિ ફેલાવવાના ઉદ્દેશથી વિશ્વભરમા વિશ્વ સિંહ દિવસની ઉજવણી કરવામા આવે છે.
હાલમાં, ઇન્ટરનેશનલ યુનિયન ફોર કન્ઝર્વેશન ઓફ નેચર (International Union For Conservation of Nature) ની રેડ લિસ્ટમાં સિંહોને સૂચિબદ્ધ કરવામાં આવ્યા છે.
એશિયાટિક સિંહ (Asiatic Lion) ભારતમાં જોવા મળતી પાંચ મોટી બિલાડીઓમાંની એક છે ઉપરાંત અન્ય ચાર પ્રજાતિની વાત કરવામાં આવે તો રોયલ બંગાળ વાઘ, ભારતીય ચિત્તો, વાદળ ચિત્તો અને સ્નો ચિત્તાનો (Snow Leopard)સમાવેશ થાય છે.
સિંહ એ બિલાડી કૂળનું સૌથી ઉંચુ પ્રાણી છે અને વાઘ પછીનું સૌથી મોટુ પ્રાણી છે.
વર્ષો પહેલા સિંહો એશિયા, આફ્રિકા, મધ્ય પૂર્વ અને યુરોપમાં મુક્તપણે ફરતા હતા. સિંહો હાલમાં આફ્રિકન દેશો (African Country) અને એક એશિયન દેશમાં (Asian Country) અસ્તિત્વ ધરાવે છે.
ગુજરાતના ગીર પ્રદેશમાં આવેલ જંગલ એટલે “સિંહનું સરનામું”.
અહીં રહેતા સિંહને “એશિયાઇ સાવજ” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. એશિયાઇ સિંહ ગુજરાતનું જ નહીં પણ ભારત દેશનું ગૌરવ છે.
ગુજરાતના એક માત્ર ગીરના જંગલોમાં વસવાટ કરતા એશિયાઇ સિંહ કુદરતની અમૂલ્ય ભેટ છે. આ સિંહને નિહાળવા વિશ્વભરમાંથી અનેક લોકો સાસણગીરની મુલાકાતે આવે છે.
ભારત સરકાર દ્વારા સિંહોના રક્ષણ માટે વર્ષ 1965માં ગીરના જંગલને "ગીર રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન" તરીકે સ્થાપના કરી. જે 1412 ચોરસ કિલોમીટરમાં પથરાયેલ છે. તે સમયે ગીરમાં ફક્ત 177 જેટલા જ સિંહો હતા. જે આજે 2020માં 674 જેટલા થયા છે. હાલમાં સિંહો સૌરાષ્ટ્રના 4 જિલ્લાઓમાં જોવા મળે છે, જુનાગઢ, ગીર સોમનાથ, અમરેલી અને ભાવનગર.
1990થી દર 5 વર્ષે નિયમિત સિંહોની વસતિની ગણતરી કરવામાં આવે છે.
સિંહ સામાન્ય રીતે શિયાળાની ઋતુમાં, જંગલમાં રસ્તાની આજુબાજુ ખુલ્લા વિસ્તારોમાં તથા ઉનાળાની ઋતુમાં જળસ્ત્રોતોની આજુબાજુ જોવા મળે છે.
નર સિંહનું વજન 150 થી 250 કિલો અને માદા સિંહનું વજન 120થી 180 કિલો હોય છે.
સિંહની કુલ લંબાઈ 2.82 થી 2.87 મીટર હોય છે.
સિંહના ખભાની ઉંચાઈ 107 સેન્ટીમીટરથી લઇને 120 સેન્ટીમીટર હોય છે.
એક નર સિંહની ગર્જના 8 કિ.મી. સુધી સંભળાય છે.
સિંહ 12 થી 15 વર્ષ જંગલમાં જીવી શકે છે.
સિંહ 81 kmph ની ઝડપે દોડી શકે છે.
સિંહ ની ગર્જના સૌથી મોટી હોય છે જે 5 મિલ સુધી સાંભળી શકાય છે.
સિંહને ૧૮ નખ હોય છે. આગળના પગમાં ૪-૪ અને પાછળના પગમાં ૫-૫.
સિંહણ સામાન્ય રીતે એક જણતરમાં બે થી ત્રણ બચ્ચાંઓને જન્મ આપે છે
સિંહ અને વાઘ બન્નેને રહેઠાણ માટે અલગ અલગ પ્રકારનાં જંગલની જરુરિયાત હોય છે. સિંહને પાંખા આવરણવાળા જંગલ માફક આવે છે જ્યારે વાઘને ગાઢા જંગલો વસવા માટે પસંદ હોય છે
સિંહોની વસ્તી ગણતરી દર પાંચ વર્ષે વન વિભાગ દ્રારા કરવામા આવે છે.
એક સમયે સિંહો ગીરમાં જ જોવા મળતાં હતા. આજે 1800 ગામડાઓમાં સિંહો આંટાફેરા કરતાં જોવા મળે છે.
1913માં લુપ્ત થયેલી આ પ્રજાતીના 20થી પણ ઓછા સિંહો નોંધાયા હતા. જે આજે 523ની સંખ્યા પાર કરી ચુક્યા છે
તો આવો આપણે સૌ વિશ્વ સિંહ દિવસ પર ગુજરાતના સાવજને બચાવવાનો સંકલ્પ લઇ તેનું રક્ષણ કરી ગુજરાતનું ગૌરવ અને અસ્મિતામાં વધારો કરીએ
ઝવેરચંદ મેઘાણીનો જન્મ 28 ઓગસ્ટ 1896માં સુરેન્દ્રનગર જિલ્લાના ચોટીલામાં થયો હતો. તેમનું મૂળ વતન બગસરા છે.
તેમનાં માતાનું નામ ધોળીબાઈ તથા પિતાનું નામ કાલિદાસ મેઘાણી હતું કે જેઓ બગસરાનાં જૈન વણીક હતાં
તેમના પિતાની નોકરી પોલીસ ખાતામાં હતી અને પોલીસ ખાતા થકી તેમની બદલીઓ થવાને કારણે તેમણે પોતાના કુટુંબ સાથે ગુજરાતનાં અલગ અલગ ગામોમાં રહેવાનું થયું
ઝવેરચંદનું ભણતર રાજકોટ, દાઠા, પાળીયાદ, બગસરા, અમરેલી વગેરે જગ્યાઓએ થયું. તેઓ અમરેલીની તે વખતની સરકારી હાઈસ્કૂલ અને હાલની ટીપી ગાંધી એન્ડ એમટી ગાંધી ગર્લ્સ સ્કૂલમાં ૧૯૧૦ થી ૧૯૧૨ સુધી માધ્યમિક શિક્ષણ મેળવીને ૧૯૧૨ મૅટ્રીક થયા હતા. ઇ.સ. ૧૯૧૬માં તેઓએ ભાવનગરનાં શામળદાસ મહાવિદ્યાલયમાંથી અંગ્રેજી તેમજ સંસ્કૃતમાં સ્નાતકીય ભણતર પૂરું કર્યું.
ભણતર પુરુ કર્યા બાદ ઇ.સ. ૧૯૧૭માં તેઓ કોલકાતા સ્થિત જીવનલાલ લીમીટેડ નામની એક એલ્યુમિનીયમની કંપનીમાં કામે લાગ્યા. આ કંપનીમાં કામ કરતી વખતે તેઓને એકવાર ઈંગ્લેંડ જવાનું પણ થયું હતું.
૩ વર્ષ આ કંપનીમાં કામ કર્યા બાદ વતનના લગાવથી તેઓ નોકરી છોડીને બગસરા સ્થાયી થયા.
૧૯૨૨માં જેતપુર સ્થિત દમયંતીબેન સાથે તેમના લગ્ન થયા.
નાનપણથી જ ઝવેરચંદને ગુજરાતી સાહિત્યનું ધણું ચિંતન રહ્યું હતું અને તેમના કલકત્તા રહ્યા દરમ્યાન તેઓ બંગાળી સાહિત્યનાં પરિચયમાં પણ આવ્યા હતાં.
બગસરામાં સ્થાયી થયા બાદ તેમણે રાણપુરથી પ્રકાશીત થતાં 'સૌરાષ્ટ્ર' નામનાં છાપામાં લખવાની શરુઆત કરી હતી.
૧૯૨૨ થી ૧૯૩૫ સુધી તેઓ 'સૌરાષ્ટ્ર'માં તંત્રી તરીકે રહ્યા હતા. આ સમય દરમ્યાન તેઓએ પોતાના સાહિત્યીક લખાણને ગંભીરતાપુર્વક લઈ 'કુરબાનીની કથાઓ' ની રચના કરી કે જે તેમની પહેલી પ્રકાશીત પુસ્તક પણ રહી. ત્યાર બાદ તેઓએ 'સૌરાષ્ટ્રની રસધાર' નું સંકલન કર્યુ તથા બંગાળી સાહિત્યમાંથી ભાષાંતર કરવાની પણ શરુઆત કરી.
તેમનાં સંગ્રામ ગીતોનાં સંગ્રહ 'સિંઘુડો' - એ ભારતનાં યુવાનોને પ્રેરીત કર્યા હતાં અને જેને કારણે ઇ.સ. ૧૯૩૦માં ઝવેરચંદને બે વર્ષ માટે જેલમાં રહેવું પડ્યું હતું. આ સમય દરમ્યાન તેમણે ગાંધીજીની ગોળમેજી પરિષદ માટેની લંડન મુલાકાત ઉપર 'ઝેરનો કટોરો' કાવ્યની રચના કરી હતી. ગાંધીજીએ ઝવેરચંદ મેઘાણીને રાષ્ટ્રીય શાયરના બિરુદથી નવાજ્યા હતાં
1896
જન્મઃ 28 ઑગસ્ટ, ચોટીલા (સુરેન્દ્રનગર જિલ્લો).
1912
અમરેલીમાં શાળાશિક્ષણ પૂરું કર્યું. સ્વદેશી ચળવળ, આર્યસમાજ અને થિયોસૉફીનાં સંસ્કારબીજ વવાયાં.
1917
1913માં જૂનાગઢમાં આરંભેલું કૉલેજશિક્ષણ ભાવનગરની શામળદાસ કૉલેજમાં પૂરું કરી બી.એ. થયા. ત્યાં જ સનાતન ધર્મ હાઇસ્કૂલમાં શિક્ષક થયા.
રાણપુરથી પ્રગટ થતા શ્રી અમૃતલાલ શેઠના નવા અઠવાડિક 'સૌરાષ્ટ્ર'માં બે-ત્રણ લેખો મોકલ્યા, તંત્રી-મંડળમાં સ્થાન પામ્યા અને પત્રકારત્ત્વની કામગીરીનો આરંભ કર્યો. ટાગોરના 'કોથા ઓ કાહિની'નાં બંગાળી કથાગીતો પરથી આલેખેલા સ્વાર્પણના ભાવના-પ્રસંગોનો નાનો સંગ્રહ 'કુરબાનીની કથાઓ' આપી લેખન-કારકિર્દીનું મંગલાચરણ કર્યું. લોકસાહિત્યની પ્રથમ પ્રસાદીરૂપે 'ડોશીમાની વાતો' પુસ્તક બહાર પડ્યું.
1923
'સૌરાષ્ટ્રની રસધાર'નો પહેલો ભાગ બહાર પડ્યો અને લેખક તરીકે જાણીતા થયા. લોકસાહિત્યનાં સંશોધન-સંપાદન જીવન-ઉપાસના બન્યાં. 1927 સુધીમાં 'રસધાર'ના પાંચ ભાગ પૂરા થયા.
1928-29
બાલ, કિશોર અને નારી ભાવોને ઝીલતાં, પોતે 'પ્રિયતર' ગણેલાં ગીતોના સંગ્રહો 'વેણીનાં ફૂલ' અને 'કિલ્લોલ' આપ્યા.
સત્યાગ્રહ-સંગ્રામ નિમિત્તે રચેલાં શૌર્યગીતોનો સંગ્રહ 'સિંધુડો' બહાર પડ્યો અને સરકારે જપ્ત કર્યો. તેની સેંકડો હસ્તલિખિત કાનૂન-ભંગ નકલો લોકોમાં પહોંચી વળી. રાજદ્રોહના આરોપસર બે વરસના કારાવાસની સજા થઈ. અદાલતમાં 'છેલ્લી પ્રાર્થના' ગીત ગાયું ત્યારે ન્યાયાધીશ સહિત સેંકડોની આંખો ભીની થઈ. સાબરમતી જેલમાં પ્રસિદ્ધ ગીત 'કોઈનો લાડકવાયો' રચાયું, બદલી પામતા કેદીઓ મારફત બીજી જેલોમાં અને છૂટનારાઓ મારફત બહારની પ્રજામાં એ જોતજોતામાં પ્રસર્યું અને લોકજીભે વસી ગયું. ગાંધી-અર્વિન કરારને પરિણામે માર્ચ 1931માં જેલમાંથી છૂટ્યા.
1931
ગોળમેજી પરિષદમાં લંડન જઈ રહેલા ગાંધીજીને સંબોધતું 'છેલ્લો કટોરો' કાવ્ય લખ્યું એ જોઈને ગાંધીજીએ કહ્યું કે "મારી સ્થિતિનું આમાં જે વર્ણન થયું છે એ તદ્દન સાચું છે." હવે પછી 'રાષ્ટ્રીય શાયર' તરીકે ઓળખાયા.
1934
મુંબઈમાં શરૂ થયેલા નવા દૈનિક 'જન્મભૂમિ'ના સંપાદક-મંડળમાં જોડાયા. ટાગોર સાથેના મિલન દરમ્યાન સૌરાષ્ટ્રના લોકસાહિત્યની પ્રસાદી સાંભળી કવિવરે શાંતિનિકેતન આવવા આમંત્રણ આપ્યું.
ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના સોળમા અધિવેશનમાં સાહિત્ય વિભાગના પ્રમુખ. 'માણસાઈના દીવા'ને વરસની ઉત્તમ કૃતિ તરીકે 'મહીડા પારિતોષિક'નું ગૌરવદાન મળ્યું.
1947
ભજન-સાહિત્યના સંશોધનનું પુસ્તક 'સોરઠી સંતવાણી' પૂરું કર્યું. 'કાળચક્ર' નવલકથા લખાતી હતી એને અધૂરી મુકીને 9મી માર્ચે હૃદયરોગના હુમલાથી દેહ છોડ્યો.
(આભાર સહ સ્ત્રોત: http://www.meghani.com)
ઇ.સ. ૧૯૨૮માં તેમને લોકસાહિત્યમાં તેમનાં યોગદાન બદલ રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક આપવામાં આવ્યું હતું. જે મેળવનાર તેઓ પ્રથમ વ્યક્તિ હતા.
ઇ.સ. ૧૯૪૬માં તેમની પુસ્તક 'માણસાઈનાં દીવા' ને મહીડાં પારિતોષિકથી સન્માનવામાં આવ્યું હતું
1946માં તેમને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનાં સાહિત્ય વિભાગનાં વડા તરીકે નીમવામાં આવેલાં
ગાંધીજીએ ઝવેરચંદ મેઘાણીને રાષ્ટ્રીય શાયરના બિરુદથી નવાજ્યા હતાં.
ભારતીય ટપાલ વિભાગ દ્વારા ૧૪ સપ્ટેમ્બર ૧૯૯૯ના રોજ તેમના માનમાં ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડવામાં આવી હતી.
ઝવેરચંદ મેઘાણીની યાદમાં વર્ષ 2012થીઝવેરચંદ મેઘાણી લોક સાહિત્ય કેન્દ્ર, સૌરાષ્ટ્ર વિશ્વ વિદ્યાલય, રાજકોટ દ્વારા "ઝવેરચંદ મેઘાણી લોકસાહિત્ય પુરસ્કાર" એ ગુજરાતી લોકસાહિત્યમાં ઉલ્લેખનીય કાર્ય માટે આપવામાં આવે છે . ગુજરાતી લોકસાહિત્યમાં ઉલ્લેખનીય કાર્ય કે યોગદાન માટે વિજેતાને ₹ ૧,૦૦,૦૦૦ ની રકમ અને પ્રશસ્તિપત્રક આ પુરસ્કારમાં આપવામાં આવે છે..પ્રથમ આ પુરસ્કાર મેળવનાર ભગવાનદાસ પટેલ હતા.
ઝવેરચંદ મેઘાણીના સન્માનમાં તેમની 125મી જન્મજયંતિ એ ગાંધીનગર ખાતે "ઝવેરચંદ મેઘાણી સાહિત્ય અકાદમી ભવન"નું નિર્માણ થાશે.
૯ માર્ચ ૧૯૪૭નાં દિવસે, ૫૦ વર્ષની ઉંમરે, હ્રદય રોગના હુમલામાં તેમના બોટાદ સ્થિત નિવાસસ્થાને તેમનું મૃત્યુ થયું હતું
ઝવેરચંદ મેઘાણી દ્વારા રચવામાં આવેલ લોક સાહિત્ય
(દરેક બ્લુ રંગ પર ક્લિક કરવાથી તેના વિશે વધુ માહિતી જાણી શકાશે)
ઝવેરચંદ મેઘાણીની 125 મી જન્મજયંતિ નિમિત્તે સુરેન્દ્રનગરમાં મેઘાણી સાહિત્ય કોર્નરની સ્થાપના કરવામાં આવી છે સાહિત્ય-સંસ્કૃતિની મહામૂલી વિરાસતથી નવી પેઢી પરિચિત–પ્રેરિત થાય તે આશયથી ગુજરાત સરકારના રમતગમત, યુવા અને સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓ વિભાગના ગ્રંથાલય ખાતા તથા ઝવેચંદ મેઘાણીના પૌત્ર પિનાકી નાનકભાઈ મેઘાણી સ્થાપિત ઝવેરચંદ મેઘાણી સ્મૃતિ સંસ્થાન દ્વારા મેઘાણી સાહિત્ય કોર્નરની સ્થાપના કરવામાં આવી. ચોટીલા ખાતે જન્મેલા ઝવેરચંદ મેઘાણીના સુરેન્દ્નનગર જિલ્લા સાથે અનેક લાગણીસભર સંભારણાં છે તેથી આનું સવિશેષ મહત્વ છે. ઝવેરચંદ મેઘાણીએ 25 વર્ષના ટૂકાં ગાળામાં કવિતા, નવલકથા, નવલિકા, નાટક, જીવન-ચરિત્ર, ઈતિહાસ, પ્રવાસ-વર્ણન, લોકસાહિત્ય સંશોધન અને વિવેચન, લોકગીતો, લોકકથાઓ એવા વિવિધ વિષયોનાં 100 જેટલાં પુસ્તકો લખ્યાં હતાં. અતિ લોકપ્રિય પુસ્તકો યુગવંદના, સિંધુડો, વેવિશાળ, સોરઠ તારાં વહેતાં પાણી, તુલસી-ક્યારો, માણસાઈના દીવા, સૌરાષ્ટ્રની રસધાર, સોરઠી બહારવટિયા, સોરઠી સંતો, રઢિયાળી રાત, સોરઠી સંતવાણી જેવા પુસ્તકો અહી જોવા મળે છે.
ભારત છોડો આંદોલનની શરૂઆત ગાંધીજીએ 8 ઓગસ્ટ 1942 ના રોજ બીજા વિશ્વ યુદ્ધ દરમિયાન ભારત માતાને અંગ્રેજોની ગુલામીમાંથી આઝાદ કરાવવા માટે કરી હતી.
સાથોસાથ બ્રિટિશરોને ભારત છોડવાની ફરજ પાડવા માટે સામૂહિક સવિનય આજ્ઞા ભંગ ચળવળ શરૂ કરવાનું નક્કી કર્યું.
આંદોલનને પગલે રેલવે સ્ટેશનો, ટેલિફોન કચેરીઓ, સરકારી ઇમારતો અને પેટા રોકાણ રાજની અન્ય જગ્યાઓ અને સંસ્થાઓ પર મોટા પાયે હિંસા થઈ.
આમાં તોડફોડની ઘણી ઘટનાઓ બની હતી અને સરકારે આ હિંસાના કૃત્ય માટે ગાંધીજીને જવાબદાર ઠેરવ્યા હતા.
આંદોલનના તમામ અગ્રણી નેતાઓની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી અને જેલમાં બંધ કરવામાં આવ્યા હતા.
ભારત છોડો આંદોલન દરમિયાન, 'અંગ્રેજો ભારત છોડો' અને 'કરો યા મરો' એ ભારતીયોના સૂત્રો બની ગયા હતા.
આ આંદોલનની શરૂઆત રાષ્ટ્રપિતા મહાત્મા ગાંધીએ કરી હતી. બાપુએ અખિલ ભારતીય કોંગ્રેસ સમિતિના મુંબઈ સત્રથી આ આંદોલનની શરૂઆત કરી હતી.
કરો અથવા મરો આંદોલનમાં ગાંધીજી અને તેમના સમર્થકોએ સ્પષ્ટ કર્યું કે જ્યાં સુધી ભારતને આઝાદી આપવામાં નહીં આવે ત્યાં સુધી તેઓ યુદ્ધના પ્રયાસોને ટેકો આપશે નહીં.
તેમણે સ્પષ્ટ કર્યું કે આ વખતે આંદોલન અટકશે નહીં. તેમણે તમામ કોંગ્રેસીઓ અને ભારતીયોને અહિંસા સાથે કરો યા મરો દ્વારા અંતિમ સ્વતંત્રતા માટે શિસ્ત જાળવવા કહ્યું.
14 જુલાઈ, 1942 ના રોજ, વર્ધામાં કોંગ્રેસની કાર્યકારી સમિતિએ 'ભારત છોડો આંદોલન'નો ઠરાવ પસાર કર્યો હતો.
ભારત છોડો આંદોલનને 'અગસ્ટ ક્રાંતિ' તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
આ ચળવળનો ધ્યેય ભારતમાંથી બ્રિટીશ સામ્રાજ્યનો અંત લાવવાનો હતો.
ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામ દરમિયાન કાકોરી ઘટનાના બરાબર સત્તર વર્ષ પછી 9 ઓગસ્ટ, 1942 ના રોજ ગાંધીજીના આહ્વાન પર આ આંદોલન સમગ્ર દેશમાં એક સાથે શરૂ થયું હતું.
આંદોલન 8 ઓગસ્ટથી શરૂ થયું અને 9 ઓગસ્ટ 1942 ના રોજ દિવસ પૂરો થાય તે પહેલા જ બ્રિટીશ સરકારે "ઓપરેશન ઝીરો અવર" અંતર્ગત તમામ મોટા નેતાઓની રાત્રે 12 વાગ્યે ધરપકડ કરી હતી અને તેમને દેશના જુદા જુદા ભાગોમાં કેદ કરવામાં આવ્યા હતા.
ગાંધીજીને પુનાના આગાખાન પેલેસમાં રાખવામાં આવ્યા હતા, જ્યારે અન્ય સભ્યોને અહમદનગર કિલ્લામાં રાખવામાં આવ્યા હતા. સાથોસાથ કોંગ્રેસને બિન બંધારણીય સંસ્થા જાહેર કરવામાં આવી અને તેના પર પ્રતિબંધ મુકવામાં આવ્યો. આના વિરોધમાં દેશના દરેક ભાગમાં હડતાલ અને દેખાવો યોજાયા હતા.
અગ્રણી નેતાઓ જેલમાં ગયા પછી નેતૃત્વની ગેરહાજરીમાં લોકોમાંથી નેતૃત્વ ઉભરી આવ્યું. અરુણા અસફ અલીએ 9 ઓગસ્ટ, 1942 ના રોજ ગ્વાલિયા ટેંક મેદાન પર તિરંગો ફરકાવીને આંદોલનને વેગ આપ્યો, જયપ્રકાશ નારાયણ, રામ મનોહર લોહિયા, અચ્યુત પટવર્ધન વગેરે જેવા નેતાઓએ ભૂગર્ભમાં રહીને આંદોલનને નેતૃત્વ પૂરું પાડ્યું. ઉષા મહેતાએ તેમના સાથીઓ સાથે બોમ્બેથી કોંગ્રેસ રેડિયોનું પ્રસારણ કર્યું. સમગ્ર દેશમાં બ્રિટિશ સરકાર દ્વારા ફાયરિંગ, લાઠીચાર્જ અને ધરપકડ કરવામાં આવી હતી.
સરકારી આંકડાઓ અનુસાર, આ જન આંદોલનમાં 942 લોકો માર્યા ગયા અને 1630 ઘાયલ થયા અને 18000 હજાર જેટલા નજરબંધ રખાયા જ્યારે 60,229 લોકોની ધરપકડ કરી.
જો કે અંગ્રેજોની દમન નીતિ પછી પણ, આ આંદોલન અટક્યું નહીં અને લોકો બ્રિટીશ શાસનના પ્રતીકો સામે પ્રદર્શન કરવા રસ્તાઓ પર આવ્યા અને તેઓએ સરકારી ઇમારતો પર કોંગ્રેસના ધ્વજ ફરકાવવાનું શરૂ કર્યું.
લોકોએ ધરપકડ કરાવાનું શરૂ કર્યું અને સામાન્ય સરકારી કામમાં ખલેલ પણ કરી.
વિદ્યાર્થીઓ અને કામદારો પણ હડતાલ પર ઉતર્યા હતા.
બંગાળના ખેડૂતોએ કરમાં વધારા સામે સંઘર્ષ કર્યો.
સરકારી કર્મચારીઓએ પણ કામ કરવાનું બંધ કરી દીધું,
આ એક ઐતિહાસિક ક્ષણ હતી.
ભારત છોડો આંદોલન દરમિયાન જ ડૉ. રામ મનોહર લોહિયા, જય પ્રકાશ નારાયણ અને અરુણા અસફ અલી જેવા નેતાઓ ઉભરી આવ્યા હતા.
આ આંદોલનનો હેતુ સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરવા તેમજ સમગ્ર દેશને એક સંગઠન તરીકે જોડવાનો હતો. આંદોલનના અંતે, બ્રિટિશ સરકારે સંકેત આપ્યો હતો કે સત્તા ભારતીયોને ટ્રાન્સફર કરવામાં આવશે. આંદોલનની જાહેરાત કરતી વખતે ગાંધીજીએ કહ્યું હતું કે, જે લડાઈ થઈ રહી છે તે સામૂહિક લડાઈ છે. તેની અસર એવી હતી કે 1943 ના અંત સુધીમાં ભારત સંગઠિત થઇ ગયુ.
આંદોલનના અંતે, બ્રિટિશ સરકારે સંકેત આપ્યો હતો કે સત્તા ભારતીયોને ટ્રાન્સફર કરવામાં આવશે.
1857 ની ઓગસ્ટ ક્રાંતિ પછી, 1942 નું આ આંદોલન દેશની આઝાદી માટેના તમામ આંદોલનોમાં સૌથી મોટું અને તીવ્ર આંદોલન સાબિત થયું. જેના કારણે ભારતમાં બ્રિટિશ રાજનો પાયો સંપૂર્ણપણે હચમચી ગયો હતો.
આંદોલનની જાહેરાત કરતી વખતે ગાંધીજીએ કહ્યું હતું કે मैंने कांग्रेस को बाजी पर लगा दिया.
આંદોલન દરમિયાન, અરુણા અસફ અલી અને ઉષા મહેતાએ ભૂગર્ભ રેડિયો સ્ટેશનનું સંચાલન કરવાનું ચાલુ રાખ્યું. આના દ્વારા, આંદોલનકારીઓ દેશના અન્ય ભાગોમાં થતી પ્રવૃત્તિઓ વિશે જાણી શકે છે. તેમને નવેમ્બર 1942 માં બ્રિટીશ સરકારે કબજે કર્યા હતો.
આંદોલન લગભગ દોઢ વર્ષ સુધી સતત ચાલતુ રહ્યું.
સ્થાનિક આંદોલનકારીઓએ બંગાળના મિદનાપુર, મહારાષ્ટ્રના સતારા અને ઉત્તર પ્રદેશના બલિયામાં પોતાની સરકાર બનાવી.
બલિયામાં જિલ્લા વહીવટી તંત્રને પકડીને, તેમણે પકડાયેલા કોંગ્રેસી નેતાઓને મુક્ત કર્યા
જ્યારે મિદનાપુરની પ્રાંતીય સરકાર 1944 સુધી ચાલુ રહી.
મહાત્મા ગાંધીની અપીલ બાદ જ આંદોલનકારીઓ તેને સમાપ્ત કરવા સંમત થયા હતા.
દેશભરમાં ઘણા સ્થળોએ, આંદોલનકારીઓએ બ્રિટીશ સત્તા અને તેની સંસ્થાઓ સામે હિંસાનો આશરો લીધો હતો. લગભગ 250 રેલવે સ્ટેશન, 150 પોલીસ સ્ટેશન અને 500 થી વધુ પોસ્ટ ઓફિસ સળગાવી દેવામાં આવી હતી. તેના તમામ નેતાઓ જેલમાં હોવાથી કોંગ્રેસ પણ તેને નિયંત્રિત કરી શકી નથી.