મકરંદ દવે જીવન પરિચય

 મકરંદ દવે

જન્મ તારીખ: 13 નવેમ્બર 1922

જન્મ સ્થળ: ગોંડલ, ગુજરાત

પિતાનું નામ: વજેશંકર દવે

અવશાન: 31 જાન્યુઆરી 2005 (વલસાડ, ગુજરાત)

મકરંદ વજેશંકર દવે એ ગુજરાતી ભાષાના કવિ હતા

તેમનો જન્મ ગોંડલ, ગુજરાતમાં ૧૩ નવેમ્બર, ૧૯૨૨ના રોજ વજેશંકર દવેને ત્યાં થયો હતો

ગોંડલમાં પ્રાથમિક શિક્ષણ પૂર્ણ કર્યા બાદ, તેમણે ૧૯૪૦માં રાજકોટની ધરમસિંહજી કોલેજમાં દાખલો લીધો અને ૧૯૪૨માં ભારત છોડો આંદોલનમાં ભાગ લેવા માટે અભ્યાસ છોડી દીધો હતો

તેમના પ્રારંભિક જીવનમાં જ તેઓ આધ્યાત્મિક ગુરુ નાથાલાલ જોષીના સંપર્કમાં આવ્યા હતા

તેઓ કુમાર (૧૯૪૪-૪૫), ઉર્મિ નવરચના (૧૯૪૬), સંગમ, પરમાર્થી સામયિકો અને જય હિંદ દૈનિકના સંપાદક રહ્યા હતા

ઇ.સ. ૧૯૮૭માં તેમના પત્ની સાથે તેઓ વલસાડ નજીક ધરમપુર ખાતે સ્થાયી થયા અને ત્યાં આદિવાસી કલ્યાણ અને આધ્યાત્મિક કેન્દ્ર તરીકે નંદીગ્રામની સ્થાપના કરી

સ્વામી આનંદ દ્વારા તેમને સાંઇ ઉપનામ મળ્યું હતું

તેમણે કવિતાઓ, ફિલસૂફી અને આધ્યાત્મિક વિષયો પર સંખ્યાબંધ પુસ્તકો લખ્યા છે.

મકરંદ દવેએ વિશેષ કરીને ભજનિકો અને ઓલિયા વ્યક્તિત્વવાળા અનેક લોકોના જીવનની વાતો વિષે લખ્યું અને કાવ્યું છે. મકરંદ દવેમાં એક ભક્તની મસ્તી ઝળકતી હતી. એમનાં ભજનોનાં બે પુસ્તકો  “ભજન રસ ” અને “સત કેરી વાણી “અને યોગ પથ ” સારા છે.  પહેલાં બે પુસ્તકોમાં એમણે અનેક પ્રાચીન ભજનોનો અર્થ સમજાવી ભજનોના રામ રસાયણનો આપણને અમૃત રસ ચખાડી એનો બખૂબી રીતે આસ્વાદ કરાવ્યો છે. યોગ પથ પુસ્તકમાં વિવિધ યોગ સાધનાનું એમણે માર્મિક નિરૂપણ કર્યું છે.

• ગઝલ સમ્રાટ ‘ઘાયલ’ ના   પરમ મિત્ર – તેમની સાથે ગઝલ વિશેનું સુંદર પુસ્તક ‘ છીપનો ચહેરો ગઝલ’ લખ્યું

તરણાં (૧૯૫૧), જયભેરી (૧૯૫૨), ગોરજ (૧૯૫૭), સૂરજમુખી (૧૯૬૧), સંજ્ઞા (૧૯૬૪), સંગતિ (૧૯૬૮) જેવા એમના કાવ્યસંગ્રહો છે. ઝબૂક વીજળી ઝબૂક (૧૯૫૫) બાળકાવ્યસંગ્રહ અને શેણી વિજાણંદ (૧૯૫૬) ગીતનાટિકા છે.

માટીનો મ્હેકતો સાદ (૧૯૮૧) એમની હલધર બલરામ પરની નવલકથા છે; બે ભાઈ (૧૯૫૮), અને તાઈકો (૧૯૬૮) બાળનાટકો છે; પીડ પરાઈ (૧૯૭૩) તેમના પ્રસંગચિત્રો છે; યોગી હરનાથના સાંનિધ્યમાં (ત્રી. આ. ૧૯૭૭) વ્યક્તિપરિચય છે.

એમનું અધ્યાત્મચિંતન અંતર્વેદી (૧૯૭૮), યોગપથ (૧૯૭૮), સહજને કિનારે (૧૯૮૦), ભાગવતી સાધના (૧૯૮૨), ગર્ભદીપ (૧૯૮૩), ચિરંતના (૧૯૮૩) જેવા ગ્રંથોમાં રજૂ થયું છે. વિષ્ણુસહસ્રનામઃ આંતરપ્રવેશ (૧૯૮૪)માં કાન્તિલાલ કાલાણી સાથે ભગવદનામો વિશે સહિયારું ચિંતન છે. એક પગલું આગળ (૧૯૮૨)માં સામાજિક ચિંતન છે.

સત કેરી વાણી (૧૯૭૦) એમણે સંપાદિત કરેલો ભજનસંગ્રહ છે. ઘટને મારગે (૧૯૪૬) અને ટારઝનઃ જંગલોનો રાજા (૧૯૪૭) એમના અનુવાદો છે.

તેમના કાવ્યગ્રંથો તરણાં, જયભેરી, ગોરજ, સૂરજમુખી, સંજ્ઞા, સંગતિ, ઝબુક વીજળી ઝબુક વગેરે પ્રસિદ્ધ છે.

કૃતિઓ

• કવિતા – તરણાં, જયભેરી, ગોરજ, સૂરજમુખી, સંજ્ઞા, સંગતિ, અમલ પિયાલી, હવાબારી, ‘મકરંદ-મુદ્રા’ (સમગ્ર કવિતા) , અમેરિકાનો ચિરંતન ચહેરો
• નવલકથા – માટીનો મહેકતો સાદ
• ચિંતન – યોગપથ, ભાગવતી સાધના, સહજને કિનારે, ચિરંતના, એક પગલું આગળ, રામનામ તારક મંત્ર, સૂર્યની આમંત્રણ પત્રિકા, ગર્ભદીપ, ચિદાનંદા, તપોવનની વાટે
• બાળ સાહિત્ય – ઝબૂક વીજળી ઝબૂક, બે ભાઇ, તાઇકો
• ગીતનાટિકા – શેણી વિજાણંદ, પ્રેમળ જ્યોત
• ચરિત્ર –  યોગી હરનાથના સાંનિધ્યમાં, પીડ પરાઇ
• સંપાદન – સત કેરી વાણી, ભજન રસ

સન્માન

• 1979 – રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક
• નરસિંહ મહેતા એવોર્ડ, મેઘાણી એવોર્ડ, શ્રી અરવિંદ એવોર્ડ , ગુજરાત ગૌરવ એવોર્ડ
• 1997- સાહિત્ય ગૌરવ પુરસ્કાર

૩૧ જાન્યુઆરી, ૨૦૦૫ના રોજ નંદીગ્રામ, વલસાડ ખાતે તેમનું અવસાન થયું હતું