અબ્દુલ ગફાર ખાન
(સરહદના ગાંધી, ફખર-એ-અફઘાન)
જન્મતારીખ: 6 ફેબ્રુઆરી 1890
જન્મસ્થળ: હશ્તનગર, પેશાવર (પાકિસ્તાન)
પિતાનું નામ: બૈરમ ખાન
અવસાન: 20 જાન્યુઆરી 1988 (પેશાવર, પાકિસ્તાન)
ખાન અબ્દુલ ગફાર ખાન એક મહાન રાજનેતા હતા જેમણે ભારતની આઝાદીની લડતમાં ભાગ લીધો હતો અને તેમના કાર્ય અને નિષ્ઠાને લીધે "સરહદી ગાંધી" (સરહદ ગાંધી), "બચા ખાન" અને "બાદશાહ ખાન" તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા.
20 મી સદીમાં પખ્તુનો ( પઠાણ; મુસ્લિમ વંશીય જૂથો) ના સૌથી અગ્રેસર અને પ્રભાવશાળી નેતા હતા. તે મહાત્મા ગાંધીના અનુયાયી બન્યા અને 'ફ્રન્ટીયર ગાંધી' તરીકે જાણીતા બન્યા.
અબ્દુલ ગફ્ફર ખાનનો જન્મ ધનિક પરિવારમાં થયો હતો. તે નાનપણથી ખૂબ જ મજબૂત સ્વભાવના વ્યક્તિ છે, તેથી અફઘાન લોકો તેને 'બાચા ખાન' તરીકે ઓળખાવાનું શરૂ કર્યું.
સીમા પ્રાંતના જાતિઓ પર તેમનો મોટો પ્રભાવ હતો. ગાંધીજીના પ્રખર અનુયાયી હોવાને કારણે, તે તેમની 'ફ્રન્ટિયર ગાંધી' ની છબી હતી.
નમ્ર ગાફેર હંમેશાં પોતાને 'સ્વતંત્રતા સંગ્રામનો સૈનિક' કહેતા પરંતુ તેમના પ્રશંસકો તેમને 'બાદશાહ ખાન' કહેતા. ગાંધીજી તેમને આ રીતે સંબોધન કરતા.
રાષ્ટ્રીય ચળવળમાં ભાગ લઈને, તેઓ ઘણી વખત જેલોમાં ભારે ત્રાસ સહન કરી ચૂક્યા છે. છતાં તેઓ તેમની મૂળ સંસ્કૃતિથી ભટ્યા ન હતા. આને કારણે તેમને ભારત પ્રત્યે ભારે લગાવ હતો.
મહાત્મા ગાંધી જેવા જ એક ગાંધી પઠાણોમાં થઇ ગયા. ખાન અબ્દુલ ગફ્ફાર ખાન. અહિંસા, માનવતા, સામાજિક ન્યાયના મૂલ્યો સ્થાપિત કરવા માટે ૩૫ વર્ષ જેલમાં વિતાવનારા ખાન અબ્દુલ ગફાર ખાનની અફઘાનિસ્તાનને સવિશેષ જરૂર છે. એ ધરતી જ્યાં તેમણે પોતાનો ઉત્તરાર્ધ વિતાવ્યો. જે ધરતી પર તેઓ અહિંસક આંદોલન લડયા
તેમના પરદાદા 'અબ્દુલ્લા ખાન' ખૂબ જ સત્યવાદી અને લડવૈયા હતા. તેમના પિતા 'બેરામ ખાન' શાંત સ્વભાવના હતા અને ધર્મનિષ્ઠામાં વ્યસ્ત રહેતાં હતાં.
તેણે તેના છોકરા અબ્દુલ ગફાર ખાનને શિક્ષણ માટે 'મિશનરી સ્કૂલ' મોકલ્યો, પઠાણોએ તેનો સખત વિરોધ કર્યો.
તેમની મિશનરી શાળા સમાપ્ત કર્યા પછી, તે અલીગ ગયો. ઉનાળાની રજાઓમાં સમાજ સેવા એ તેની મુખ્ય નોકરી હતી. તેમનું શિક્ષણ પૂરું થયા પછી, તેમણે દેશમાં સેવા આપવાનું શરૂ કર્યું.
આજે પણ 'સરહદ ગાંધી' તરીકે ઓળખાતા ખાન, જે સરહદ પારના લોકોની સ્વતંત્રતા માટે લડતા હતા, શરૂઆતથી જ તેઓ અંગ્રેજોની વિરુદ્ધ હતા.
1919 માં રોલટ એક્ટ વિરુદ્ધના આંદોલન દરમિયાન, રાજકીય અસંતુષ્ટોને કોઈ પણ જાતની સુનાવણી વિના અટકાયત કરવા દેતા, ગફ્ફરખાન ગાંધીજીને મળ્યા અને રાજકારણમાં પ્રવેશ કર્યો. પછીના વર્ષે તેઓ ખિલાફાટ આંદોલનમાં જોડાયા, જે ભારતીય મુસ્લિમોના તુર્કીના સુલતાન સાથેના આધ્યાત્મિક જોડાણ માટે પ્રયાસ કરી રહ્યો હતો, અને 1921 માં તેઓ ઉત્તર પશ્ચિમ ફ્રન્ટિયર પ્રાંતના તેમના વતન રાજ્યમાં ખિલાફત સમિતિના જિલ્લા અધ્યક્ષ તરીકે ચૂંટાયા હતા.
1929 માં કોંગ્રેસ પાર્ટીની બેઠકમાં સામેલ થયા પછી, ગફ્ફર ખાને ખુદાઇ ખિદમતગર (ભગવાનનો સેવક) ની સ્થાપના કરી અને પખ્તુનોમાં લાલ કુર્તી આંદોલન માટે હાકલ કરી. બળવોના આરોપમાં તેની પહેલી ધરપકડ 3 વર્ષ માટે હતી. તે પછી, તે ત્રાસ આપવાની આદત પામ્યો. જેલમાંથી બહાર આવ્યા પછી, તેમણે પઠાણોને રાષ્ટ્રીય ચળવળ સાથે જોડવા માટે 'ખુદાઇ ખીદમતગર' નામની એક સંસ્થાની સ્થાપના કરી અને તેમની હિલચાલને વધુ ઝડપી બનાવી દીધી.
જ્યારે મુસ્લિમ લીગએ આ આંદોલન માટે પખ્તુનોને કોઈ મદદ કરી ન હતી, ત્યારે કોંગ્રેસે તેમને તેમનો સંપૂર્ણ ટેકો આપ્યો. આથી, તેઓ કોગ્રેસના મક્કમ બન્યા અને અહીંથી તેઓ ગાંધીજીના અનુયાયી તરીકે જાણીતા બન્યા. ખાને ગાંધીને પઠાણોને 'અહિંસા' નો પાઠ ભણાવ્યો.
ગફ્ફારખાન અહિંસાને માનવતાની સેવારૂપે જોતા હતા. પોતાના સંગઠનનું નામ 'ખુદાઇ ખિદમતગાર' રાખવા પાછળની પણ આ જ ભાવના હતી. ખુદાઈ ખિદમતગાર એટલે ઈશ્વરે રચેલી દુનિયાનો સેવક. બાદશાહ ખાને જે રીતે અહિંસાનો પ્રસાર કર્યો હતો તેનાથી પ્રસન્ન થઇને મહાત્માએ ૧૯ નવેમ્બર ૧૯૩૮માં 'હરિજન'માં એક લેખ લખ્યો. તેમણે લખ્યું, 'ખુદાઇ ખિદમતગાર ચાહે જેવું હોય, અંતે જેવું સાબિત થાય પરંતુ બાદશાહ ખાનની નિષ્ઠા પર શંકા ઉઠાવી શકાય તેમ નથી.
૯૮ વર્ષના આયુષ્યકાળમાં ૩૫ વર્ષ તેમણે જેલમાં વિતાવ્યા
મૌલાના આઝાદ અને ખાન અબ્દુલ ગફાર ખાન વિભાજનના સૌથી મોટા વિરોધી હતા. તેમણે ભાગલાનો જોરદાર વિરોધ કર્યો હતો.
ભારત, પાક, અફઘાન ત્રણે દેશ તેમની કર્મભૂમિ રહ્યાં,
આઝાદી પછી તેઓ પાકિસ્તાનમાં સ્થાયી થયેલા અને બાદમાં ત્યાંથી અફઘાનિસ્તાન જતા રહેલા.
અફઘાનીઓ તેમને બાચાખાન કહેતા.
અફઘાનીસ્તાન પાકિસ્તાનમાં રહીને પણ તેઓ ભારત સાથે જોડાયેલા હતાં. ૭૦ના દશકમાં તેમણે ભારત ભ્રમણ કર્યું. સન ૧૯૮૫માં કોંગ્રેસ શતાબ્દિ સમારોહમાં ઉપસ્થિત રહ્યા. દિલ્હીની ગફાર માર્કેટ તેમના નામે ઓળખાય છે
1988 માં, તેમને પાકિસ્તાન સરકાર દ્વારા પેશાવરમાં નજરકેદ રાખવામાં આવ્યા હતા. 20 જાન્યુઆરી, 1988 ના રોજ તેમનું અવસાન થયું અને તેમની અંતિમ ઇચ્છા મુજબ જલાલાબાદ અફઘાનિસ્તાનમાં દફનાવવામાં આવ્યા.
ભારત સરકાર દ્વારા 1987માં ભારત રત્ન એવોર્ડ આપવામાં આવ્યો હતો.
1967માં જવાહરલાલ નહેરુ એવોર્ડ આપવામાં આવ્યો હતો.
મેકલોહાને ગફાર ખાન પર અદ્ભુત ડોક્યુમેન્ટરી બનાવી છે. 'ધ ફ્રન્ટીયર ગાંધી: બાદશાહખાન, અ ટોર્ચ ઓફ પીસ.' તેઓ પોતાની ડોક્યુમેન્ટરી વિશે લખે છે બે વખત નોબેલ પ્રાઇઝ માટે નોમિનેટ થયેલા બાદશાહ ખાનની જિંદગી વિશે લોકો કેટલુ ઓછું જાણે છે!
પેશાવરમાં, 1919 માં, અંગ્રેજોએ 'લશ્કરી કાયદો' (માર્શલ લો) લાદ્યો. અબ્દુલ ગફ્ફર ખાને અંગ્રેજોને શાંતિનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો, તેમ છતાં તેની ધરપકડ કરવામાં આવી.
1930 માં, સત્યાગ્રહ આંદોલન પછી તેમને ફરીથી જેલમાં મોકલવામાં આવ્યા હતા અને તેમને ગુજરાતની (તે સમયે પંજાબનો ભાગ) જેલમાં મોકલવામાં આવ્યા હતા. તેને ત્યાં પંજાબના અન્ય કેદીઓ સાથે પરિચય કરાયો હતો. તેમણે જેલમાં શીખ ગુરુઓના ગ્રંથો વાંચ્યા અને ગીતાનો અભ્યાસ કર્યો.
હિંદુ-મુસ્લિમ એકતાને જરૂરી માનતા, તેઓએ ગુજરાતની જેલમાં ગીતા અને કુરાન વર્ગો શરૂ કર્યા, જ્યાં લાયક સંસ્કૃત અને મૌલવીઓ સંબંધિત વર્ગ ચલાવતા. દરેક તેના સંગઠનથી પ્રભાવિત થયા હતા અને બધાએ ગીતા, કુરાન અને ગુરુ ગ્રંથ સાહિબ વગેરેનો અભ્યાસ કર્યો હતો.
બાદશાહ ખાન (ખાન અબ્દુલ ગફ્ફરખાન) આંદોલને ભારતની આઝાદીની અહિંસક રાષ્ટ્રીય ચળવળને ટેકો આપ્યો હતો અને પખ્તુનોને રાજકીય રીતે જાગૃત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.
1930 ના દાયકાના અંત સુધીમાં, ગફ્ફર ખાન મહાત્મા ગાંધીના નજીકના સલાહકારોમાંના એક બન્યા અને ખુદાઇ ખીદમતગરે 1947 માં ભારતના ભાગલા સુધી કોંગ્રેસ પાર્ટીને સક્રિય રીતે ટેકો આપ્યો.
તેમના ભાઈ ડ Khan ખાન સાહેબ (1858 1851958) પણ ગાંધીના નજીકના અને કોંગ્રેસના આંદોલનનાં સાથી હતા.
1930 એ.એસ. ના ગાંધી-ઇર્વિન કરાર પછી, અબ્દુલ ગફ્ફર ખાનને મુક્ત કરવામાં આવ્યો અને તે સામાજિક કાર્યોમાં જોડાયો.
1937 ની પ્રાંતીય ચૂંટણીમાં, કોંગ્રેસને ઉત્તર પશ્ચિમ ફ્રન્ટિયર પ્રાંતની પ્રાંતીય વિધાનસભામાં બહુમતી મળી. ખાન સાહેબ પાર્ટીના નેતા તરીકે ચૂંટાયા અને મુખ્યમંત્રી બન્યા. 1942 ની Augustગસ્ટ મૂવમેન્ટમાં તેની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી અને 1947 માં તેને મુક્ત કરવામાં આવી હતી.
દેશના ભાગલાનો વિરોધ કરનારા ગફ્ફર ખાને પાકિસ્તાનમાં જ રહેવાનું નક્કી કર્યું, જ્યાં તેણે પખ્તુન લઘુમતીઓના હકો માટે અને પાકિસ્તાનની અંદર સ્વાયત્ત પખુનિસ્તાન (અથવા પઠાણિસ્તાન) માટે લડવાનું ચાલુ રાખ્યું.
ભારતના ભાગલા પર, ભારત સાથેના તેના સંબંધો તૂટી ગયા પણ તે ભારતના ભાગલા સાથે સહમત ન હતા. તેમની વિચારધારા પાકિસ્તાનથી સાવ જુદી હતી. પાકિસ્તાન વિરુદ્ધ 'સ્વતંત્ર પાકિસ્તાન આંદોલન' આજીવન ચાલુ રહ્યું.
તેણે તેના સિદ્ધાંતોની ભારે કિંમત ચૂકવવી પડી, તે ઘણા વર્ષોથી જેલમાં હતો અને તે પછી તેને અફઘાનિસ્તાનમાં રહેવું પડ્યું.
તેઓ 1985 ના 'કોંગ્રેસ શતાબ્દી ઉજવણી' ના મુખ્ય આકર્ષણનું કેન્દ્ર હતા. 1970 માં તેમણે ભારતની આસપાસ પ્રવાસ કર્યો. તેઓ 1972 માં પાકિસ્તાન પાછા ફર્યા હતા.
તેમનું સંસ્મરણ "માય લાઇફ એન્ડ સ્ટ્રગલ" 1969 માં પ્રકાશિત થયું હતું.
