મહિનામા આવતા મહત્વના દિવસોની યાદી

સુવિચાર

"જો તમારી અંદર પ્રતિભા હોય તો તમે જરૂર સફળ થશો પછી ભલે પરિસ્થિતીઓ કેટલી પણ વિપરીત કેમ ન હોય તે તમને સફળતાની ઉડાન ભરવાથી ક્યારેય રોકી શકશે નહી"

22 December, 2020

महान गणितज्ञ श्रीनिवास रामानुजन

 महान गणितज्ञ श्रीनिवास रामानुजन




श्रीनिवास रामानुजन् इयंगर (22 दिसम्बर, 1887 – 26 अप्रैल, 1920) एक महान भारतीयगणितज्ञ थे। इन्हें आधुनिक काल के महानतम गणित विचारकों में गिना जाता है। इन्हें गणित में कोई विशेष प्रशिक्षण नहीं मिला, फिर भी इन्होंने विश्लेषण एवं संख्या सिद्धांत के क्षेत्रों में गहन योगदान दिए। इन्होंने अपने प्रतिभा और लगन से न केवल गणित के क्षेत्र में अद्भुत अविष्कार किए वरन भारत को अतुलनीय गौरव भी प्रदान किया।


ये बचपन से ही विलक्षण प्रतिभावान थे। इन्होंने खुद से गणित सीखा और अपने जीवनभर में गणित के 3,884 प्रमेयों का संकलन किया। इनमें से अधिकांश प्रमेय सही सिद्ध किये जा चुके हैं। इन्होंने गणित के सहज ज्ञान और बीजगणित प्रकलन की अद्वितीय प्रतिभा के बल पर बहुत से मौलिक और अपारम्परिक परिणाम निकाले जिनसे प्रेरित शोध आज तक हो रहा है, यद्यपि इनकी कुछ खोजों को गणित मुख्यधारा में अब तक नहीं अपनाया गया है। हाल में इनके सूत्रों को क्रिस्टल-विज्ञान में प्रयुक्त किया गया है। इनके कार्य से प्रभावित गणित के क्षेत्रों में हो रहे काम के लिये रामानुजन जर्नल की स्थापना की गई है।


महान गणितज्ञ श्रीनिवास रामानुजन का जन्म 22 दिसम्बर 1887 को मद्रास से 400 किमी दूर इरोड नामक एक छोटे से गांव में हुआ था। रामानुजन जब एक वर्ष के थे तभी उनका परिवार पवित्र तीर्थस्थल कुंभकोणम में आकर बस गया था। इनके पिता यहाँ एक कपड़ा व्यापारी की दुकान में मुनीम का कार्य करते थे। पाँच वर्ष की आयु में रामानुजन का दाखिला कुंभकोणम के प्राथमिक विद्यालय में करा दिया गया।


इनकी प्रारंभिक शिक्षा की एक रोचक घटना है। गणित के अध्यापक कक्षा में भाग की क्रिया समझा रहे थे। उन्होंने प्रश्न किया कि अगर तीन केले तीन विद्यार्थियों में बांटे जाये तो हरेक विद्यार्थी के हिस्से में कितने केले आयेंगे? विद्यार्थियों ने तत्काल उत्तर दिया कि हरेक विद्यार्थी को एक-एक केला मिलेगा। इस प्रकार अध्यापक ने समझाया कि अगर किसी संख्या को उसी संख्या से भाग दिया जाये तो उसका उत्तर एक होगा। लेकिन तभी कोने में बैठे रामानुजन ने प्रश्न किया कि, यदि कोई भी केला किसी को न बाँटा जाए, तो क्या तब भी प्रत्येक विद्यार्थी को एक केला मिल सकेगा? सभी विद्यार्थी इस प्रश्न को सुनकर हँस पड़े, क्योंकि उनकी दृष्टि में यह प्रश्न मूर्खतापूर्ण था। लेकिन बालक रामानुजन द्वारा पूछे गए इस गूढ़ प्रश्न पर गणितज्ञ सदियों से विचार कर रहे थे। प्रश्न था कि अगर शून्य को शून्य से विभाजित किया जाए तो परिणाम क्या होगा? भारतीय गणितज्ञ भास्कराचार्य ने कहा था कि अगर किसी संख्या को शून्य से विभाजित किया जाये तो परिणाम `अनन्त’ होगा। रामानुजन ने इसका विस्तार करते हुए कहा कि शून्य का शून्य से विभाजन करने पर परिणाम कुछ भी हो सकता है अर्थात् वह परिभाषित नहीं है। रामानुजन की प्रतिभा से अध्यापक बहुत प्रभावित हुए।


प्रारंभिक शिक्षा के बाद इन्होंने हाई स्कूल में प्रवेश लिया। यहाँ पर तेरह वर्ष की अल्पावस्था में इन्होने ‘लोनी’ कृत विश्व प्रसिद्ध ‘त्रिकोणमिति’ को हल किया और पंद्रह वर्ष की अवस्था में जार्ज शूब्रिज कार कृत `सिनोप्सिस ऑफ़ एलिमेंट्री रिजल्टस इन प्योर एण्ड एप्लाइड मैथेमैटिक्स’ का अध्ययन किया। इस पुस्तक में दी गयी लगभग पांच हज़ार प्रमेयों को रामानुजन ने सिद्ध किया और उनके आधार पर नए प्रमेय विकसित किये। इसी समय से रामानुजन ने अपनी प्रमेयों को नोटबुक में लिखना शुरू कर दिया था। हाई स्कूल में अध्ययन के लिए रामानुजन को छात्रवृत्ति मिलती थी परंतु रामानुजन के द्वारा गणित के अलावा दूसरे सभी विषयों की उपेक्षा करने पर उनकी छात्रवृत्ति बंद कर दी गई। उच्च शिक्षा के लिए रामानुजन मद्रास विश्वविद्यालय गए परंतु गणित को छोड़कर शेष सभी विषयों में वे अनुत्तीर्ण हो गए। इस तरह रामानुजन की औपचारिक शिक्षा को एक पूर्ण विराम लग गया। लेकिन रामानुजन ने गणित में शोध करना जारी रखा।


कुछ समय उपरांत इनका विवाह हो गया गया और वे आजीविका के लिए नौकरी खोजने लगे। इस समय उन्हें आर्थिक तंगी से गुजरना पड़ा। लेकिन नौकरी खोजने के दौरान रामानुजन कई प्रभावशाली व्यक्तियों के सम्पर्क में आए। ‘इंडियन मेथमेटिकल सोसायटी’ के संस्थापकों में से एक रामचंद्र राव भी उन्हीं प्रभावशाली व्यक्तियों में से एक थे। रामानुजन ने रामचंद्र राव के साथ एक वर्ष तक कार्य किया। इसके लिये इन्हें 25 रू. महीना मिलता था। इन्होंने ‘इंडियन मेथमेटिकल सोसायटी’ की पत्रिका (जर्नल) के लिए प्रश्न एवं उनके हल तैयार करने का कार्य प्रारंभ कर दिया। सन् 1911 में बर्नोली संख्याओं पर प्रस्तुत शोधपत्र से इन्हें बहुत प्रसिद्धि मिली और मद्रास में गणित के विद्वान के रूप में पहचाने जाने लगे। सन् 1912 में रामचंद्र राव की सहायता से मद्रास पोर्ट ट्रस्ट के लेखा विभाग में लिपिक की नौकरी करने लगे। सन् 1913 में इन्होंने जी. एम. हार्डी को पत्र लिखा और उसके साथ में स्वयं के द्वारा खोजी प्रमेयों की एक लम्बी सूची भी भेजी।


यह पत्र हार्डी को सुबह नाश्ते के टेबल पर मिले। इस पत्र में किसी अनजान भारतीय द्वारा बहुत सारे प्रमेय बिना उपपत्ति के लिखे थे, जिनमें से कई प्रमेय हार्डी पहले ही देख चुके थे। पहली बार देखने पर हार्डी को ये सब बकवास लगा। उन्होंने इस पत्र को एक तरफ रख दिया और अपने कार्यों में लग गए परंतु इस पत्र की वजह से उनका मन अशांत था। इस पत्र में बहुत सारे ऐसे प्रमेय थे जो उन्होंने न कभी देखे और न सोचे थे। उन्हें बार-बार यह लग रहा था कि यह व्यक्ति या तो धोखेबाज है या फिर गणित का बहुत बड़ा विद्वान। रात को हार्डी ने अपने एक शिष्य के साथ एक बार फिर इन प्रमेयों को देखा और आधी रात तक वे लोग समझ गये कि रामानुजन कोई धोखेबाज नहीं बल्कि गणित के बहुत बड़े विद्वान हैं, जिनकी प्रतिभा को दुनिया के सामने लाना आवश्यक है। इसके बाद हार्डी और रामानुजन में पत्रव्यवहार शुरू हो गया। हार्डी ने रामानुजन को कैम्ब्रिज आकर शोध कार्य करने का निमंत्रण दिया। रामानुजन का जन्म ब्राह्मण कुल में हुआ था। वह धर्म-कर्म को मानते थे और कड़ाई से उनका पालन करते थे। वह सात्विक भोजन करते थे। उस समय मान्यता थी कि समुद्र पार करने से धर्म भ्रष्ट हो जाएगा। इसलिए रामानुजन ने कैम्ब्रिज जाने से इंकार कर दिया। लेकिन हार्डी ने प्रयास जारी रखा और मद्रास जा रहे एक युवा प्राध्यापक नेविल को रामानुजन को मनाकर कैम्ब्रिज लाने के लिए कहा। नेविल और अन्य लोगों के प्रयासों से रामानुजन कैम्ब्रिज जाने के लिए तैयार हो गए। हार्डी ने रामानुजन के लिए केम्ब्रिज के ट्रिनिटी कॉलेज में व्यवस्था की।


जब रामानुजन ट्रिनिटी कॉलेज गए तो उस समय पी.सी. महलानोबिस [प्रसिद्ध भारतीय सांख्यिकी विद] भी वहां पढ़ रहे थे। महलानोबिस रामानुजन से मिलने के लिए उनके कमरे में पहुंचे। उस समय बहुत ठंड थी। रामानुजन अंगीठी के पास बैठे थे। महलानोबिस ने उन्हें पूछा कि रात को ठंड तो नहीं लगी। रामानुजन ने बताया कि रात को कोट पहनकर सोने के बाद भी उन्हें ठंड लगी। उन्होंने पूरी रात चादर ओढ़ कर काटी थी क्योंकि उन्हें कम्बल दिखाई नहीं दिया। महलानोबिस उनके शयन कक्ष में गए और पाया कि वहां पर कई कम्बल हैं। अंग्रेजी शैली के अनुसार कम्बलों को बिछाकर उनके ऊपर चादर ढकी हुई थी। जब महलानोबिस ने इस अंग्रेजी शैली के बारे में बताया तो रामानुजन को अफ़सोस हुआ। वे अज्ञानतावश रात भर चादर ओढ़कर ठंड से ठिठुरते रहे। रामानुजन को भोजन के लिए भी कठिन परेशानी से गुजरना पड़ा। शुरू में वे भारत से दक्षिण भारतीय खाद्य सामग्री मंगाते थे लेकिन बाद में वह बंद हो गयी। उस समय प्रथम विश्वयुद्ध चल रहा था। रामानुजन सिर्फ चावल, नमक और नीबू-पानी से अपना जीवन निर्वाह करने लगे। शाकाहारी होने के कारण वे अपना भोजन खुद पकाते थे। उनका स्वभाव शांत और जीवनचर्या शुद्ध सात्विक थी।


रामानुजन ने गणित में सब कुछ अपने बलबूते पर ही किया। इन्हें गणित की कुछ शाखाओं का बिलकुल भी ज्ञान नहीं था पर कुछ क्षेत्रों में उनका कोई सानी नहीं था। इसलिए हार्डी ने रामानुजन को पढ़ाने का जिम्मा स्वयं लिया। स्वयं हार्डी ने इस बात को स्वीकार किया कि जितना उन्होंने रामानुजन को सिखाया उससे कहीं ज्यादा रामानुजन ने उन्हें सिखाया। सन् 1916 में रामानुजन ने केम्ब्रिज से बी. एस-सी. की उपाधि प्राप्त की।


रामानुजन और हार्डी के कार्यों ने शुरू से ही महत्वपूर्ण परिणाम दिये। सन् 1917 से ही रामानुजन बीमार रहने लगे थे और अधिकांश समय बिस्तर पर ही रहते थे। इंग्लैण्ड की कड़ी सर्दी और कड़ा परिश्रम उनके स्वास्थ्य के लिए हानिकारक सिद्ध हुई। इनका स्वास्थ्य खराब रहने लगा और उनमें तपेदिक के लक्षण दिखाई देने लगे। इधर उनके लेख उच्चकोटि की पत्रिकाओं में प्रकाशित होने लगे थे। सन् 1918 में, एक ही वर्ष में रामानुजन को कैम्ब्रिज फिलोसॉफिकल सोसायटी, रॉयल सोसायटी तथा ट्रिनिटी कॉलेज, कैम्ब्रिज तीनों का फेलो चुन गया। इससे रामानुजन का उत्साह और भी अधिक बढ़ा और वह शोध कार्य में जोर-शोर से जुट गए। सन् 1919 में स्वास्थ बहुत खराब होने की वजह से उन्हें भारत वापस लौटना पड़ा।


रामानुजन की स्मरण शक्ति गजब की थी। वे विलक्षण प्रतिभा के धनी और एक महान गणितज्ञ थे। एक बहुत ही प्रसिद्ध घटना है। जब रामानुजन अस्पताल में भर्ती थे तो डॉ. हार्डी उन्हें देखने आए। डॉ. हार्डी जिस टैक्सी में आए थे उसका नम्बर था 1729 । यह संख्या डॉ. हार्डी को अशुभ लगी क्योंकि 1729 = 7 x 13 x 19 और इंग्लैण्ड के लोग 13 को एक अशुभ संख्या मानते हैं। परंतु रामानुजन ने कहा कि यह तो एक अद्भुत संख्या है। यह वह सबसे छोटी संख्या है, जिसे हम दो घन संख्याओं के जोड़ से दो तरीके में व्यक्त कर सकते हैं। (1729 = 12x12x12 + 1x1x1,और 1729 = 10x10x10 + 9x9x9)।


सन् 1903 से 1914 के बीच, कैम्ब्रिज जाने से पहले रामानुजन अपनी `नोट बुक्स’ में तीन हज़ार से ज्यादा प्रमेय लिख चुके थे। उन्होंने ज्यादातर अपने निष्कर्ष ही दिए थे और उनकी उपपत्ति नहीं दी। सन् 1967 में प्रोफेसर ब्रूस सी. बर्नाड्ट को जब ‘रामानुजन नोट बुक्स’ दिखाई गयी तो उस समय उन्होंने इस पुस्तक में कोई रुचि नहीं ली। बाद में उन्हें लगा कि वह रामानुजन के प्रमेयों की उत्पत्तियाँ दे सकते हैं। प्रोफेसर बर्नाड्ट ने अपना पूरा ध्यान रामानुजन की पुस्तकों के शोध में लगा दिया। उन्होंने रामानुजन की तीन पुस्तकों पर 20 वर्षों तक शोध किया।


सन् 1919 में इंग्लैण्ड से वापस आने के पश्चात् रामानुजन 3 महीने मद्रास, 2 महीने कोदमंडी और 4 महीने कुंभकोणम में रहे। उनकी पत्नी ने उनकी बहुत सेवा की। पति-पत्नी का साथ बहुत कम समय तक रहा। रामानुजन के इंग्लैंड जाने से पूर्व वे एक वर्ष तक उनके साथ रही और वहां से आने के एक वर्ष के अन्दर ही परमात्मा ने पति को सदा के लिए उनसे छीन लिया। उन्हें माँ होने का सुख भी प्राप्त नहीं हुआ। 26 अप्रैल 1920 को 32 वर्ष 4 महीने और 4 दिन की अल्पायु में रामानुजन का शरीर परब्रह्म में विलीन हो गया।


गणितीय कार्य एवं उपलब्धियाँ

रामानुजन ने इंग्लैण्ड में पाँच वर्षों तक मुख्यतः संख्या सिद्धान्त के क्षेत्र में काम किया।



‘रामानुजन संख्या’ उस प्राकृतिक संख्या को कहते हैं जिसे दो अलग-अलग प्रकार से दो संख्याओं के घनों के योग द्वारा निरूपित किया जा सकता है।


उदाहरण – 9^3 + 10^3 = 1^3 + 12^3 = 1729.


इसी प्रकार,


2^3 + 16^3 = 9^3 + 15^3 = 4 104

10^3 + 27^3 = 19^3 + 24^3 = 20 683

2^3+ 34^3 = 15^3 + 33^3 = 39 312

9^3 + 34^3 = 16^3 + 33^3 = 40 033

अतः 1729, 4104, 20683, 39312, 40033 आदि रामानुजन संख्याएं हैं।


सम्मान

राष्ट्रीय गणित दिवस


भारत में प्रत्येक वर्ष 22 दिसम्बर को महान गणितज्ञ श्रीनिवास अयंगर रामानुजन की स्मृति में ‘राष्ट्रीय गणित दिवस’ के रूप में मनाया जाता है ।

प्रधानमंत्री मनमोहन सिंह ने २२ दिसंबर २०१२ को मद्रास विश्वविद्यालय में श्रीनिवास रामानुजन की १२५ वीं जयंती के उद्घाटन समारोह के दौरान २२ दिसंबर को "राष्ट्रीय गणित दिवस" ​​घोषित किया और २०१२ को गणित वर्ष के रूप में घोषित किया।


भारतीय डाक विभाग द्वारा 3 दिसंबर, 2011 और 3 दिसंबर, 2016 को रामानुजन के सम्मान में जारी स्मारक डाक टिकट जारी किए गए हैं।



जीवन पर बनी फ़िल्म : द मैन हू न्यू इनफिनिटी


यह फिल्म एक बॉयोपिक है और रामानुजन की जिंदगी पर आधारित है।


पहले विश्वयुद्ध के समय पर बनी, फिल्म रॉबर्ट कनिगेल की किताब पर आधारित है। फिल्म की कहानी ऐसी दोस्ती पर आधारित है जिसने हमेशा के लिए गणित की दुनिया को बदलकर रख दिया। रामानुजन एक गरीब स्वयं पढ़ने वाले भारतीय गणितज्ञ थे। फिल्म की कहानी उनके ट्रिनिटी कॉलेज मद्रास से कैंब्रिज जाने की है।


कैंब्रिज पहुंचने के बाद, रामानुजन और उनके प्रोफेसर जीएच हार्डी के साथ उनका बांड बन जाता है। फिल्म में दिखाया गया है कि कैसे वह विश्वप्रसिद्ध गणितज्ञ बने। देविका भिसे, रामानुजन की पत्नी का किरदार निभा रही हैं। देविका एक शास्त्रीय नृत्यांगना हैं। देविका ने अपनी भूमिका के लिए बहुत अध्ययन किया। उन्होंने किताब के लेखर रॉबर्ट कनिगेल से भी बातचीत की, जो असली जानकी (रामानुजन की पत्नी) से मिल चुके हैं।


एडवर्ड आर प्रेसमैन/एनीमस फिल्मस प्रोडक्शन और कैयेने पेपर प्रोडक्शन द्वारा निर्मित, द मैन हू न्यू इनफीनिटी में देव पटेल, जेरेमी आयरंस, देविका भिसे, स्टेफन फ्राय, टॉबी जॉंस और अरूंधती नाग की मुख्य भूमिकाएं हैं। फिल्म की कहानी लेखन और निर्देशन मैथ्यू ब्राउन ने किया है। फिल्म तमिल और अंग्रेजी में उपलब्ध है।


 




21 December, 2020

શ્રીનિવાસ રામાનુજન જીવન પરિચય

 

શ્રીનિવાસ રામાનુજન


પુરુ નામ: શ્રીનિવાસ ઐયંગર રામાનુજન

જન્મતારીખ: 22 ડિસેમ્બર 1887

જન્મસ્થળ: ઇરોડ, તમિલનાડુ

અવસાન: 26 એપ્રિલ 1920 (કુમ્ભકોણમ, તમિલનાડુ)


ગણિત એક એવો વિષય છે જેનું નામ પડતાં જ મોટાભાગના વિદ્યાર્થીઓનું હૃદય ટેન્શનને કારણે 'બુલેટ ટ્રેન'ની ઝડપે ધબકવા લાગે છે. પરીક્ષા સમયે અનેક વિદ્યાર્થીઓને એવું વિચારતા હોય કે, 'બાકી બધા વિષયમાં તો આરામથી પાસ થઇ જઇશું પણ આ ગણિત આપણી માર્કશીટનું ગણિત બગાડશે. જેથી આજે એવા દિગ્ગજની વાત કરવાની છે જેમણે ગણિતના ક્ષેત્રમાં સફળતા હાંસલ કરીને આપણા ભારત દેશની ખ્યાતિ વધારી છે. એવા દેશના વિખ્યાત ગણિતશાસ્ત્રી શ્રીનિવાસન રામાનુજન કે જેઓ 20મી સદીમાં ભારતના સૌથી મહાન અને સૌથી પ્રખ્યાત ગણિતજ્ઞાની હતા. નાનપણથી જ તેઓએ ગણિત વિષયમાં અસાધારણ પ્રતિભા દેખાડી શિક્ષકોને આશ્ચર્યમાં નાંખી દેતા હતા. મુખ્યતઃ તેઓ ગણિત જાતે જ શિખ્યા હતા અને જીવનમાં કયારેય યુનિવર્સિટીએ ગયા ન હતા.


મહાન ભારતીય ગણિતશાસ્ત્રી શ્રીનિવાસ રામાનુજન માત્ર ભારતીયો માટે જ નહીં પણ વિદેશી ગણિતશાસ્ત્રીઓ માટે પ્રેરણાસ્ત્રોત છે.

 

૧૮૮૭ની ૨૨મી ડિસેમ્બરે રામાનુજનનો જન્મ તમિળનાડુના ઇરોડમાં એમની નાનીને ઘરે થયો. પિતા કુંભકોણમમાં સામાન્ય એકાઉંટન્ટ હતા અને સાથે કપડાંનો વેપાર પણ કરે. માતા પણ મંદિરમાં ભજનો ગાય અને મહિનામાં થોડુંઘણું કમાઈ લે. બ્રાહ્મણ પરિવારની સ્થિતિ આમ પણ સારી ન હોય. તેમાં રામાનુજનના પિતા ગરીબોમાં​ ​પણ​ ​ગરીબ​ ​હતા


૧૯૦૩માં ૧૨ વર્ષની ઉંંમરે રામાનુજને એમનાથી મોટા એક છોકરા પાસેથી સિડની લક્સ્ટન લોની (Sidney Luxton ​Loney – ​૧૮૬૦-૧૯૩૯)નું ત્રિકોણમિતિ વિશેનું પુસ્તક વાંચવા લીધું. પુસ્તક હાથમાં આવતાં જ જાણે એ તો એ​ ​પી​ ​ગયા.​ ​તમિળનાડુમાં​ ​લોનીનાં​ ​પુસ્તકો​ ​આજે​ ​પણ​ ​લોકપ્રિય​ ​છે. તે પછી ૧૫ વર્ષની ઉંમરે એમણે કૉલેજની લાઇબ્રેરીમાંથી જ્યૉર્જ શૂબ્રિજ કાર (George Shoobridge ​Carr – ૧૮૩૭ -૧૯૧૪)નું ) પુસ્તક વાંચવા લીધું. આ પુસ્તકમાં લગભગ ૬,૦૦૦ પ્રમેયો છે, પરંતુ એ બરાબર ખુલાસાવાર સમજાવેલાં નથી. રામાનુજન પર આ પુસ્તકનો બહુ પ્રભાવ પડ્યો અને એ પુસ્તક એમની સ્ટાઇલ માટે આદર્શરૂપ બની રહ્યું. રામાનુજન પણ કોઈ પ્રૉબ્લેમનો ઉકેલ શોધતા હોય તો છેવટે એનું પરિણામ લખી દેતા. બહુ ખુલાસો કરીને સમજાવવા જેટલા કાગળો પણ એમની પાસે નહોતા અને સમય પણ નહોતો. એ તો એમ જ માનતા કે આટલું લખવાથી જાણકાર તો સમજી જ જશે.

આર્થિક સ્થિતિ સારી ન હોવાથી ઢગલાબંધ કાગળો બગાડવાનું તો એમને પોસાય તેમ નહોતું એટલે સ્લેટ પર બધી ગણતરી કરતા અને પછી એમને મળેલી ફૉર્મ્યુલા નોટબુકમાં લખી લેતા. મદ્રાસમાં એ સ્કૉલરશિપ પર રહેતા અને દિવસમાં એક વાર કે બે દિવસે એક વાર ખાવાનું બનાવીને ચલાવતા. પરંતુ એમની કીર્તિ એ વખતે ફેલાઈ ગઈ હતી. એક વાર એમના મિત્ર એમને મળવા ગયા અને કહ્યું કે હવે તમને બધા જીનિયસ તરીકે ઓળખે છે. રામાનુજને પોતાની કોણી દેખાડીને કહ્યું કે જીનિયસ બનવામાં આ કોણી કાળી થઈ ગઈ છે! જે કંઈ લખું છું તે સ્લેટમાં જ લખું છું અને લખેલું ભુંસાડવા માટે આ કોણી જ કામ આવે છે! આ જવાબ દેખાડે છે કે મિત્રો સાથે એમને ટીખળના સંબંધો હતા, બહુ ગંભીર કે ‘મૂજી માસ્તર’ નહોતા.

આ દરમિયાન એમણે ૧૯૦૩માં મૅટ્રિકની પરીક્ષા આપી અને ગણિતમાં ‘ફર્સ્ટ ક્લાસ’ મેળવ્યો, પણ ગણિતમાં એવા લીન થઈ ગયા હતા કે વાર્ષિક પરીક્ષામાં અંગ્રેજી અને ફિઝિયોલૉજીમાં નાપાસ થતાં વરસ બગડ્યું. ચાર વર્ષ પછી પાચિયપ્પા કૉલેજમાં દાખલ થયા તો પણ હાલત એ જ રહી. ગણિત સિવાય બધામાં નાપાસ!

નાનપણથી જ તેઓ ગણિતમાં અસાધારણ પ્રતિભા દેખાડી શિક્ષકોને અચંબામાં નાખી દેતા હતા

રામાનુજન સાવ સામાન્ય પરિવારમાં જન્મ્યા હતા, તેથી તેમણે પ્રાથમિક ભણતર મેળવ્યા બાદ જાતે જ ગણિતમાં મહારથ મેળવી હતી. જો કે નાનપણથી તેમને ગણિત વિષય અતિ પ્રિય હતો, તેમના શિક્ષકોમાં રામાનુજ માનીતા વિદ્યાર્થી હતા, કારણ કે એક તરફ જ્યાં બાળકો ગણિત ન શીખવાના અનેક બહાના શોધી લેતા ત્યાં બીજી તરફ રામાનુજન શિક્ષકો પાસે હંમેશા આ વિષયમાં કંઇક નવું નવું શીખવાની ધગશ રાખતા. તેમણે ગણિતમાં નવી નવી શૈલીથી દાખલા કરવા માટે એક રજીસ્ટર બનાવ્યું હતું. આ રજીસ્ટર હંમેશાં તેઓ પોતાની સાથે રાખતા. મદ્રાસમાં જ્યારે તેઓ નોકરીની શોધ માટે આવ્યા ત્યારે કોઇએ તેમને તે વખતના મદ્રાસના કલેક્ટર રામાસ્વામી ઐયરને મળવાનું કહ્યું. કલેક્ટર રામાસ્વામી પણ ગણિતજ્ઞા હતા, રામાનુજે જ્યારે પોતાનું દાખલાઓવાળંુ રજીસ્ટર બતાવ્યું ત્યારે તેઓ રામાનુજની પ્રતિભા પારખી ગયા અને તેમને નોકરીના બદલે ૨૫ રૃપીયા સ્કોલરશીપ સાથે એક વર્ષ ભણવાની વ્યવસ્થા કરાવી આપી. આમ બારમા ધોરણ બાદ થોડા ગેપ પછી તેમણે એક વર્ષની શિક્ષા મેળવી, તે સમયે તેમણે કરેલી કેટલીક શોધ જર્નલ ઓફ ઇન્ડીયન મેથેમેટિકલમાં પણ છપાઇ હતી.

વર્ષ ૧૯૭૬માં ટ્રિનીટી કોલેજના પુસ્તકાલયમાંથી રામાનુજનનું ગણિતના દાખલાનું રજીસ્ટર અચાનક મળી આવ્યું હતું, ભારતના હાલના ગણિતજ્ઞાોએ તે રજીસ્ટર સાચવી રાખ્યું છે, તેમજ તેમણે કરેલા પ્રમેય, અલગ અલગ દાખલાઓ વિષે હાલમાં પણ શોધ ચાલી રહી છે. લગભગ સો પાનાના આ રજીસ્ટરના દરેક પાને અવનવી રીતે કરેલા દાખલા તેમજ પ્રમેયનો ભંડાર છે.

. મુખ્યતઃ તેઓ ગણિત જાતે જ શિખ્યા હતા અને જીવનમાં ક્યારેય યુનિવર્સિટી ગયા નહોતા.

રામાનુજનની પ્રતિભાની ઓળખ વિશ્વને કરાવી રામાનુજનને પ્રસિદ્ધ કરવામાં અંગ્રેજ પ્રોફેસર ગોડફ્રી હાર્ડીનો મોટો હાથ હતો. તેમણે ટૂંકા જીવનગાળા દરમ્યાન લગભગ ૩૯૦૦ જેટલાં ગણિતનાં પરિણામો શોધ્યાં હતા. 

અત્યંત ધાર્મિક રામાનુજને કહ્યું હતું, "ગણિતનુ જે સમીકરણ ઈશ્વરના વિચારને ન દર્શાવતુ હોય, તે સમીકરણ મારા માટે નિરર્થક છે."

એમનું નામ ‘નંબર થિઅરી’ માટે પ્રખ્યાત થયું છે.

1729 નંંબરને "રામનુજન નંબર" કે "હાર્લી-રામાનુજન નંબર" કે "ટેક્ષી કેબ નંબર"તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

પ્રો. જી.એચ. હાર્ડીની  ટેક્ષીનો નમ્બર 1729 હતો.





સ્વસ્થ થયા પછી, તે ફરીથી મદ્રાસ ગયો અને કેટલાક સંઘર્ષો પછી, તેઓ નાયબ કલેક્ટર શ્રી વી. રામાસ્વામી ઐયરને મળ્યા, જે ગણિતના મહાન વિદ્વાન હતા. ઐય્યરે તેની દુર્લભ પ્રતિભાને માન્યતા આપી અને તેમના જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટ રામચંદ્ર રાવને તેમના માટે 25 રૂપિયાની માસિક શિષ્યવૃત્તિની વ્યવસ્થા કરવા કહ્યું. 25 રૂપિયાની આ શિષ્યવૃત્તિ પર, રામાનુજને એક વર્ષ મદ્રાસમાં રહીને પોતાનો પહેલો સંશોધન પત્ર "જર્નલ ઓફ ઈન્ડિયન મેથેમેટિકલ સોસાયટી" માં પ્રકાશિત કર્યો. તેનું શીર્ષક "બર્નોલી નંબરોની કેટલાક ગુણો" હતું. રાવની મદદથી, તે કારકુન તરીકે મદ્રાસ પોર્ટ ટ્રસ્ટમાં જોડાયો. આ નોકરીમાં તેને ગણિત માટે પૂરતો સમય મળી રહેતો. વર્ષ 1911માં ઈન્ડિયન મેથેમેટિકલ સોસાયટીની જર્નલમાં તેમનો 17 પાનાનો એક પેપર પ્રકાશિત થયો જે બર્નૂલી નંબરો પર આધારિત હતો. 


રામાનુજનને રોયલ સોસાયટીનો ફેલો જાહેર કરાયા હતા. રોયલ સોસાયટીના સમગ્ર ઇતિહાસમાં તેમના કરતા નાની વયના કોઈ સભ્ય નથી. તે રોયલ સોસાયટીના સભ્યપદ પછી ટ્રિનિટી કોલેજની ફેલોશિપ પ્રાપ્ત કરનાર પ્રથમ ભારતીય પણ બન્યા હતા.


તેમણે જાતે જ ગણિત શીખ્યા અને આખા જીવન દરમ્યાન 3884 ગાણિતિક પ્રમેયનું સંકલન કર્યુ.


1. ડિસેમ્બર 22, 1887માં તમિલનાડુમાં ઇરોડ નામના ગામે શ્રીનિવાસ અયંગર અને કોમળતાંલ ના ઘરે એક બાળક નો જન્મ થયો હતો, તેનું નામ રામાનુજન  પાડવામાં આવ્યું હતું. રામાનુજનના પિતા સાડીની દુકાનમાં કામ કરતા હતા અને માતા ગૃહિણી હતા.

2. બાળપણમાં જ રામાનુજનના  બધા ભાઈબહેનો મૃત્યુ પામ્યા. હકીકતમાં, શીતળાનો રોગ 1889 માં ફેલાયો હતો. આ વર્ષે, હજારો લોકો તંજાવુર જિલ્લામાં આ બીમારીથી મૃત્યુ પામ્યા હતા. પરંતુ રામાનુજન  ફરીથી સાજા થઈ ગયા હતા

3. આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે જન્મના 3 વર્ષ સુધી રામાનુજન  બોલી શકતા ન હતા. 10 વર્ષની ઉંમરે પ્રાથમિક વર્ગમાં રામાનુજન  જિલ્લામાં પ્રથમ આવ્યા હતા.

4. રામાનુજન બાળપણમાં સ્કૂલ જવાનું ટાળતા હતા. તેમના પરિવારના સભ્યોએ ખાસ કરીને રામાનુજનને  શાળા સેટ કરવા કે નહીં તે જોવા માટે એક વ્યક્તિને અલગ પાડ્યા હતા.

5. રામાનુજન  ઘર ખર્ચ ચલાવવા માટે બાળપણમાં ટ્યુશન શીખવતા હતા. તેમને ટ્યુશનના દર મહિને 5 રૂપિયા મળતા. રામાનુજન  સાતમી ગ્રેડ અને ટ્યુશનમાં શિક્ષણ આપી રહ્યા હતા.

6. રામાનુજન  જેમણે 13 વર્ષની વયે પોતાની પ્રણાલી બનાવી, ક્યારેય મઠમાંથી કોઈ અલગ શિક્ષણ મેળવ્યો નહીં.

7. રામાનુજનને  11 વર્ષની ઉંમરે કૉલેજ સ્તરે ગણિત યાદ છે. 13 વર્ષની વયે, એડવાન્સે ત્રિકોણમિતિને ફેરવ્યું અને પ્રમેય બનાવવાની શરૂઆત કરી. 17 વર્ષની ઉંમરે, બર્નાલીએ સંખ્યાઓની તપાસ કરી અને 15 ડેસિમલ પોઈન્ટ સુધી યુલર કોન્સ્ટન્ટની મૂલ્ય શોધ કરી.

8. જ્યારે રામાનુજન  16 વર્ષના હતા, ત્યારે તેઓ તેમના મિત્ર સાથે લાઇબ્રેરી જતા. એસ. લિખિત કારે "એ સિનોપ્સિસ ઑફ એલિમેન્ટરી રિઝલ્ટ ઇન પ્યોર એન્ડ એપ્લાઈડ મેથેમેટિક્સ" લખ્યું હતું. તેમાં 5000 કરતાં વધુ પ્રમેય હતા. રામાનુજને આ પુસ્તક ધ્યાનથી વાંચ્યું હતું. તેમની ગણિત માં રુચિ ત્યાંથી વધવા લાગી.

9. ગણિતમાં પ્રતિભાશાળી હોવાના કારણે, રામાનુજનને  સરકારી આર્ટસ કોલેજમાં અભ્યાસ કરવા માટે શિષ્યવૃત્તિ મળી. પરંતુ તેઓએ ગણિતમાં ખૂબ ધ્યાન આપ્યું, એટલું ધ્યાન કે બધા અન્ય વિષયોમાં તેઓ નિષ્ફળ ગયા. અને તેમણે તેમની શિષ્યવૃત્તિ છોડવી પડી. 

10. કાગળ ખૂબ ખર્ચાળ હોવાને લીધે, રામાનુજને  ગણિતના પ્રશ્નનો ઉકેલ લાવવા માટે 'સ્લેટ' નો ઉપયોગ કરતા હતા. તેમ છતાં તેઓએ એક રજિસ્ટર રાખ્યું જેમાં તેઓ સ્લેટમાંથી ફોર્મ્યુલા લેવા માટે ઉપયોગ કરતા હતા.

11. 1913 માં, 26 વર્ષની ઉંમરે, રામાનુજને ગણિતના અંગ્રેજીમાં 120 સૂત્રો લખ્યા. અધ્યાપક જીના  એચ. હાર્ડીને મોકલ્યો. હાર્ડીએ પ્રથમ સમયે ખાસ ધ્યાન આપ્યુ ન હતું, પરંતુ તે વાંચ્યા પછી એવું લાગ્યું કે તે વિદ્વાન હતો. ત્યારબાદ રામાનુજને  કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં બોલાવવામાં આવ્યા.

12. રામાનુજને  ઈંગ્લેન્ડ જવાનો ઇનકાર કર્યો હતો, પરંતુ તેણે આ કરવાથી ના પાડી દીધી. છતાં પણ તેમણે જવું પડ્યું, રામાનુજન  ધર્મમાં દૃઢ હતા. ઈંગ્લેન્ડ જેવા ઠંડા દેશમાં પણ, તેઓ સાચા બ્રાહ્મણ હોવાને કારણે દરરોજ શાકાહારી ભોજન ગ્રહણ કરતા હતા. તેમને અહીં સારો ખોરાક મળ્યો નહીં અને તે બીમાર પડ્યા અને મદ્રાસ પાછું આવવું પડ્યું.

13. 1918 માં, 31 વર્ષની વયે, શ્રીનિવાસ રામાનુજન  રોયલ સોસાયટીના સૌથી નાની વયના સભ્ય તરીકે ચૂંટાયા હતા. 1841 માં આર્દસીર કુર્સેટજી પછી તેઓ આ કરવા માટે બીજા ભારતીય બન્યાં.

14 ઑક્ટોબર, 1918 ના રોજ રામાનુજ  ટ્રિનિટી કૉલેજના સાથી તરીકે ચૂંટાયા હતા. આ કરવા માટે તે પ્રથમ ભારતીય હતા.

15. રામાનુજનના  જન્મદિન ને સમગ્ર દેશમાં રાષ્ટ્રીય ગણિત દિવસ ઉજવવામાં આવે છે.

16. રામાનુજને  32 વર્ષના જીવનમાં 3884 સમીકરણ કર્યું. આમાંથી ઘણા આજે પણ અનસોલ થઈ ગયા છે. ગણિતમાં, 1729 રામાનુજન નંબર તરીકે ઓળખાય છે.

17. ઇંગ્લેન્ડથી આવ્યા પછી પણ, ભારે તાવ, ઉધરસ અને થાકને કારણે, તેમની સ્થિતિ ગંભીર બની ગઈ. શ્રીનિવાસ રામાનુજન આયંગર 26 એપ્રિલ, 1920 ના રોજ 32 વર્ષની વયે મૃત્યુ પામ્યા હતા.

18. કુંબકોનામમાં તેમના મૂળ નિવાસને હવે મ્યુઝિયમ બનાવવામાં આવ્યું છે.

1918 માં રામાનુજનને કેમ્બ્રિજ ફિલોસોફિકલ સોસાયટી, રોયલ સોસાયટી અને ટ્રિનિટી કોલેજના ફેલો તરીકે ચૂંટવામાંં આવ્યા6 હતા.

19. શ્રીનિવાસ રામાનુજનના જીવન પર હોલીવુડમાં એક ફિલ્મ પણ બનાવવામાં આવી છે જેનું નામ છે  "THE MEN WHO KNEW INFINITY". જેમા દેવ પટેલે રામાનુજનની ભૂમિકા ભજવી છે. આ ફિલ્મ 2015મા રિલિજ થઇ હતી.જેના પ્રોડ્યુસર મેથ્યુ બ્રાઉન હતા.




http://webgurjari.in/2017/07/03/mathematicians_10_shrinivas-ramanujam/


ભારતીય ટપાલ વિભાગ દ્વારા ૨૬ ડિસેમ્બર ૨૦૧૧ અને ૨૨ ડિસેમ્બર ૨૦૧૨માં રામાનુજનના માનમાં સ્મારક ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડવામાં આવી છે




 

વડાપ્રધાન મનમોહન સિંહે 26 ફેબ્રુઆરી 2012ના રોજ મદ્રાસ યુનિવર્સિટીમાં શ્રીનિવાસ રામાનુજનની 125મી વર્ષગાંઠના ઉદ્ધાટન સમારોહ દરમિયાન 22 ડિસેમ્બરને "રાષ્ટ્રીય ગણિત દિવસ" તરીકે  મનાવવાની જાહેરાત કરી હતી અને 2012ના વર્ષને ગણિત વર્ષ જાહેર કર્યુ હતુ




આપેલ ચોરસને રામાનુજન મેજિક સ્ક્વેર કહેવામા આવે છે.
પહેલી રો રામાનુજનાની જન્મ તારીખ 22-12-1887 દર્શાવે છે.
ઉભા, આડા અને ત્રાસા અંકોનો સરવાળો 139 થાય છે અને 139 એ અવિભાજ્ય સંખ્યા છે.
ખૂણા પરના અંકોનો સરવાળો 139 થાય
કોઇ પણ 2x2ના ચોરસના અંકોનો સરવાળો 139 થાય.

See This Absolutely Amazing Mathematics Given By Great Mathematician *#रामानुजम*


1 x 8 + 1 = 9


12 x 8 + 2 = 98


123 x 8 + 3 = 987


1234 x 8 + 4 = 9876


12345 x 8 + 5 = 98765


123456 x 8 + 6 = 987654


1234567 x 8 + 7 = 9876543


12345678 x 8 + 8 = 98765432


123456789 x 8 + 9 = 987654321


1 x 9 + 2 = 11


12 x 9 + 3 = 111


123 x 9 + 4 = 1111


1234 x 9 + 5 = 11111


12345 x 9 + 6 = 111111


123456 x 9 + 7 = 1111111


1234567 x 9 + 8 = 11111111


12345678 x 9 + 9 = 111111111


123456789 x 9 +10= 1111111111


9 x 9 + 7 = 88


98 x 9 + 6 = 888


987 x 9 + 5 = 8888


9876 x 9 + 4 = 88888


98765 x 9 + 3 = 888888


987654 x 9 + 2 = 8888888


9876543 x 9 + 1 = 88888888


98765432 x 9 + 0 = 888888888


And Look At This Symmetry :


1 x 1 = 1


11 x 11 = 121


111 x 111 = 12321


1111 x 1111 = 1234321


11111 x 11111 = 123454321


111111 x 111111 = 12345654321


1111111 x 1111111 = 1234567654321


11111111 x 11111111 = 123456787654321


111111111 x 111111111 = 12345678987654321


Please Share This Wonderful Number Game With Your Friends, Colleagues & Children.


 રામાનુજન અમૃત ભારત ગણિત યાત્રા





રામાનુજનની 135મી જન્મજયંતિ નિમિત્તે ઓલ ઇન્‍ડીયા રામાનુજન મેથસ કલબ સંસ્‍થા દ્રારા દેશમાં ગણિત અને વિજ્ઞાનના પ્રચાર પ્રસાર માટે રામાનુજન અમૃત ભારત ગણિત યાત્રાનો 2 ઓક્ટોબર 2021ના રોજ સોમનાથ સાંનિઘ્‍યેથી પ્રારંભ થયો હતો. આ યાત્રા 82 દિવસ સુધી દેશના 25 રાજ્યોમાં પરિભ્રમણ કરી 75થી વઘુ શાળાઓની મુલાકાત લઇ તા.22 ડિસેમ્બરના શ્રીનિવાસનજીની જન્મજયંતિના દિવસે ત્રિપુરા રાજ્યના અગરતાલા ખાતે પહોંચી પૂર્ણ થશે.

Ramanujan Prize




દર વર્ષે રામાનુજનના સન્માનમા "ICTP Ramanujan Prize" વિશ્વ કક્ષાએ આપવામાં આવે છે. આ પ્રાઇઝ આપવાની શરુઆત 2005થી થઇ હતી. આ પ્રાઇઝ યંંગ મેથેમેટીશિયનને આપવામાં આવે છે. આ પ્રાઇઝના સ્પોન્સર International Centre for Theoretical Physics (ICTP), Department of Science and Technology of the Government of India (DST), International Mathematical Union (IMU) છે.



વર્ષ 2021મા આ પ્રાઇઝ ભારતની મહિલા મેથેમેટીશિયન નીના ગુપ્તાને મળ્યો છે, જે આ પ્રાઇઝ મેળવનાર ચોથી ભારતીય છે.


Ramanujan Prize Winners

2005 -Marcelo Viana, Brazil

2006 -Ramdorai Sujatha, India

2007 -Jorge Lauret, Argentina

2008 -Enrique Pujals, Argentina/Brazil

2009 -Ernesto Lupercio, Mexico

2010 -Shi Yuguang, China

2011 -Philibert Nang, Gabon

2012 -Fernando Codá Marques, Brazil

2013 -Tian Ye, China

2014 -Miguel Walsh, Argentina

2015 -Amalendu Krishna, India

2016 -Chenyang Xu, China

2017 -Eduardo Teixeira, Brazil

2018 -Ritabrata Munshi, India

2019 -Hoàng Hiệp Phạm (vi), Vietnam

2020 -Carolina Araujo, Brazil 

2021 -Neena Gupta, India





16 December, 2020

વિજય દિવસ

 વિજય દિવસ

16 ડિસેમ્બર


દર વર્ષે 16 ડિસેમ્બરના દિવસને વિજય દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.
1971માં આજના દિવસે ભારત-પાકિસ્તાન યુધ્ધમાં ભારતે વિજય મેળવી હતી જેના કારણે 16 ડિસેમ્બરને સમગ્ર ભારતમાં વિજય દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.


વર્ષ 1971માં આજના દિવસે જ ભારતને પછાડવા માટે આવી પહોંચેલી પાકિસ્તાનની એક મોટી સેનાને આપણા મુઠ્ઠીભર સૈનિકોએ હાડકાખોખરા કરી નાખ્યા હતાં. 1971ના યુદ્ધમાં ભારતે પાકિસ્તાનને સજ્જડ હારનો સામનો કરાવ્યો હતો. ત્યારબાદ પૂર્વ પાકિસ્તાનને પણ આઝાદી મળી હતી જે આજે બાંગ્લાદેશના નામે ઓળખાય છે. આ યુદ્ધ બાદ પાકિસ્તાનની સેનાના કમાન્ડર લેફ્ટેનન્ટ જનરલ એ એ કે નિયાજીએ પોતાની સેનાના લગભગ 93000 સૈનિકો સહિત ભારતીય સેના સામે આત્મસમર્પણ કરવું પડ્યું હતું. આ યુદ્ધ ભારત માટે ઐતિહાસિક અને દરેક દેશવાસીના મનમાં ઉમંગ પેદા કરનારું સાબિત થયું.

તે  સમયે બાંગ્લાદેશનું કોઈ અસ્તિત્વ નહતું. પાકિસ્તાન બે ભાગમાં વહેંચાયેલું હતું. પૂર્વ પાકિસ્તાન અને પશ્ચિમ પાકિસ્તાન.

પાકિસ્તાની સેનાએ 25 માર્ચ 1971ના રોજ ઢાકા અને આસપાસના વિસ્તારોમાં કાર્યવાહી શરૂ કરી દીધી. પાકિસ્તાને તેને ઓપરેશન સર્ચ લાઈટ નામ આપ્યું

જ્યારે ભારતમાં પાકિસ્તાની સેનાના દુર્વ્યવહારના અહેવાલો આવ્યાં ત્યારે ભારત પર દબાણ આવવા લાગ્યું કે તે ત્યાં સેના દ્વારા હસ્તક્ષેપ કરે. તત્કાલિન વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધી ઈચ્છતા હતાં કે એપ્રિલમાં હુમલો કરવામાં આવે. આ અંગે ઈન્દિરા ગાંધીએ આર્મી ચીફ જનરલ માનેકશોનો મત લીધો હતો. 

-3 ડિસેમ્બર 1971ના રોજ ઈન્દિરા ગાંધી કોલકાતામાં એક જનસભાને સંબોધન કરી રહ્યાં હતાં. આ દિવસે સાંજે પાકિસ્તાની વાયુસેનાના વિમાનોએ ભારતીય વાયુસીમા પાર કરીને પઠાણકોટ, શ્રીનગર, અમૃતસર, જોધપુર, આગરા વગેરે સૈન્ય હવાઈમથકો પર બોમ્બવર્ષા કરવાનું શરૂ કરી દીધુ.

14 ડિસેમ્બરના રોજ ભારતીય સેનાએ એક ગુપ્ત સંદેશો પકડ્યો કે બપોરે 11 વાગ્યે ઢાકાના ગવર્મેન્ટ હાઉસમાં એક મહત્વપૂર્ણ બેઠક થવાની છે જેમાં પાકિસ્તાનના પ્રશાસનના મોટા અધિકારીઓ ભાગ લેવાના છે. ભારતીય સેનાએ નક્કી કર્યું કે આ જ સમયે તે ભવન પર બોમ્બવર્ષા કરવી. બેઠક દરમિયાન મિગ 21 વિમાનોએ ભવન પર બોમ્બ પાડીને મુખ્ય હોલની છત જ ઉડાવી દીધી.

પાકિસ્તાનના હજારો સૈનિકોને ભારતના મુઠ્ઠીભર સૈનિકોએ આખી રાત રોકી રાખ્યાં. પાકિસ્તાનીઓનું કહેવું હતું કે અમે સવારનો નાશ્તો રામગઢમાં કરીશું,. બપોરનું ભોજન જેસલમેરમાં કરીશું અને રાતનું ભોજન જોધપુરમાં કરીશું. પરંતુ ભારતીય સૈનિકોના સાહસ આગળ તેઓ ટકી શક્યા નહીં

પૂર્વ પાકિસ્તાનની સેનાના કમાન્ડર લેફ્ટેનન્ટ જનરલ એ.એ.કે. નિયાજીએ પોતાની સેનાના લગભગ 93000 સૈનિકો સાથે 16 ડિસેમ્બરના રોજ ભારતીય સેનાના લેફ્ટેનન્ટ જનરલ જગજીત સિંહ અરોરો આગળ ઘૂંટણિયા ટેક્યા હતાં. 

ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ સમયે ભારતીય સેનાના પ્રમુખ જનરલ માણેકશા હતા.

આ યુદ્ધમાં ભારતના 3900 જવાનો શહિદ થયા હતા અને 9851 જવાનો ઘાયલ થયા હતા.

આ યુદ્ધ હતું જેના પરિણામે વિશ્વના નકશા પર બાંગ્લાદેશ નામના એક નવા રાષ્ટ્રનો ઉદભવ થયો.

પાકિસ્તાને 'ઓપરેશન ચંગેઝ ખાન' ના નામથી ભારતના 11 એરબેઝ પર હુમલો કર્યો. આ હુમલા પછી જ 3 ડિસેમ્બરના રોજ ભારત સત્તાવાર રૂપે યુદ્ધનો ભાગ બન્યુ.

1971 માં
4-5 ડિસેમ્બરની રાત્રે ભારતીય નૌકાદળ દ્વારા 'ઓપરેશન ટ્રાઇડેંટ' હાથ ધરવામાં આવ્યું. તે સમયે કરાચી બંદર અર્થતંત્રની દ્રષ્ટિએ પાકિસ્તાન માટે ખૂબ મહત્વનું હતું.

ભારતીય નૌકાદળના હુમલામાં 4 પાકિસ્તાની જહાજો ડૂબી ગયા હતા અને 500 થી વધુ પાકિસ્તાની નૌસૈનિક માર્યા ગયા હતા.
આ હુમલામાં કરાચી હાર્બર ફ્યુઅલ સ્ટોરેજ પણ સંપૂર્ણ નાશ પામ્યુ હતુ. . આ ઓપરેશન પહેલીવાર હતું જ્યારે એન્ટિ શિપ મિસાઇલનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. આ હુમલા પછી જ 8-9 ડિસેમ્બર 1971 ના રોજ, ભારતીય નૌસેનાએ 'ઓપરેશન પાઈથન' શરૂ કર્યું. આ સમય દરમિયાન, ભારતીય નૌસેનાએ કરાચી બંદરો પર રહેલા વહાણો પર હુમલો કર્યો. આ દરમિયાન એક પણ ભારતીય જહાજને નુકસાન થયું નહોતુ. . આ ઓપરેશનની સફળતા પછીથી દર વર્ષે 4 ડિસેમ્બરને ભારતમાં નેવી ડે તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.

આ યુદ્ધ 3 ડિસેમ્બર 1971 ના રોજ શરૂ થયું હતું અને 16 ડિસેમ્બર 1971 સુધી લડત ચાલી હતી

આ યુદ્ધના 50 વર્ષ પૂર્ણ થયાં પ્રસંગે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી નવી દિલ્હીના રાષ્ટ્રીય યુદ્ધ સ્મારક ખાતે ગોલ્ડન વિક્ટરી મશાલ પ્રગટાવશે અને વર્ષભર ચાલનાર કાર્યક્રમોનો પ્રારંભ થશે. પીએમ મોદી 4 વિક્ટરી મશાલ પ્રગટાવશે. આ મશાલ દેશના વિવિધ ભાગ પર લઈ જવામાં આવશે.  

13 દિવસ ચાલેલા આ યુદ્ધમાં પાકિસ્તાન ભારતના ઘૂંટણિયે પડ્યું અને એક નવા દેશ બાંગ્લાદેશની રચના થઈ.

 વિજયા દિવસના અવસરે દર વર્ષે દિલ્હીમાં આવેલ નેશનલ વોર મેમોરિયલ શહિદોને શ્રદ્ધાંજલિ આપવામાં આવે છે.

ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધના 50 વર્ષ પૂર્ણ થવાના અવસરે દિલ્હીથી "વિજય જ્યોતિ યાત્રા" રવાના થશે. જેમા 4 વિજય મશાલ પુરા દેશમાં ભ્રમણ કરશે અને પાછી દિલ્હી આવી તેની સમાપ્તિ થશે, આ વિજય જ્યોતિ યાત્રાની શરુઆત વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીના હસ્તે કરવામાં આવ્યો છે.

વિજય મશાલને 1971ના યુદ્ધના પરમવીર ચક્ર અને મહાવીર ચક્ર વિજેતાઓના ગામ સહિત દેશના વિવિધ ભાગોમાં લઈ જવાશે. આ સાથે જ પરમવીર ચક્ર અને મહાવીર ચક્ર વિજેતાઓના ગામની સાથે સાથે 1971ના યુદ્ધ સ્થળોની માટીને નવી દિલ્હીના રાષ્ટ્રીય યુદ્ધ સ્મારક લાવવામાં આવશે.

1997 માં જેપી દત્તાએ રાજસ્થાન સરહદ પર 1971 ની ભારત-પાક યુદ્ધની સાચી ઘટના વિશેની એક ફિલ્મ " બોર્ડર" બનાવી હતી. જેમાં સની દેઓલ, સુનીલ શેટ્ટી, અક્ષય ખન્ના, જેકી શ્રોફ, પુનીત ઇસ્સર અને સુદેશ બેરીએ આ ફિલ્મમાં અભિનય કર્યો હતો

1971 ના યુદ્ધમાં તેમની અદમ્ય હિંમત, બહાદુરી અને બલિદાન સાથે ઐતિહાસિક વિજયનો ગૌરવપૂર્ણ અધ્યાય લખવા બદલ ભારત માતાના બહાદુર સૈનિકોને કોટિ કોટિ વંદન.