ઋષિ પાંચમ
ઋષિ પંચમી હિંદુ સંસ્કૃતિમાં એક ખૂબ જ પાવન અને ધાર્મિક તહેવાર છે, જેને ખાસ કરીને સ્ત્રીઓ ઉપવાસ અને પૂજા દ્વારા ઉજવે છે. આ દિવસનો ઐતિહાસિક અને ધાર્મિક મહત્વ ઘણું ઊંડું છે. ઋષિ પંચમી દર વર્ષે ભાદરવા સુદ પાંચમના રોજ ઉજવવામાં આવે છે.
આવો, તેના ઐતિહાસિક મહત્વને સરળ ભાષામાં સમજીએ:
ऋषि
'ॠषि' शब्द की व्युत्पत्ति 'ॠषि' गतौ धातु से मानी जाती है।
ॠषति प्राप्नोति सर्वान् मन्त्रान, ज्ञानेन पश्यति संसार पारं वा।
ॠषु + इगुपधात् कित् इति उणादिसूत्रेण इन् किञ्च्।
इस व्युत्पत्ति का संकेत वायु पुराण,मत्स्य पुराण तथा ब्रह्माण्ड पुराण में किया गया है।
ब्रह्माण्ड पुराण की व्युत्पत्ति इस प्रकार है-
"गत्यर्थादृषतेर्धातोर्नाम निवृत्तिरादित:।
यस्मादेव स्वयंभूतस्तस्माच्चाप्यृषिता स्मृता॥"
वायु पुराणमें ॠषि शब्द के अनेक अर्थ बताए गए हैं-
"ॠषित्येव गतौ धातु: श्रुतौ सत्ये तपस्यथ्।
एतत् संनियतस्तस्मिन् ब्रह्ममणा स ॠषि स्मृत:।।"
'ॠषि' धातु के चार अर्थ होते हैं-
गति,श्रुति,सत्य तथा तपस्।
ब्रह्माजी द्वारा जिस व्यक्ति में ये चारों वस्तुएँ नियत कर दी जायें, वही 'ॠषि' होता है।
"ऋषि:तु मन्त्र द्रष्टारः न तु कर्तारः"
अर्थात् ऋषि तो मंत्र के देखने वाले हैं ।
ऋषि शब्द की व्युत्पत्ति 'ऋष' है जिसका अर्थ देखना होता है।
सप्त ब्रह्मर्षि - देवर्षि - महर्षि - परमर्षय:।
काण्डर्षिश्च श्रुतर्षिश्च राजर्षिश्च क्रमावरा:।।
1. ब्रह्मर्षि ---
वह ऋषि जिसे ब्रह्म या तत्व का ज्ञान हो गया हो।
ब्राह्मण ऋषि जो ब्रह्म (ईश्वर) को जान गया।
दधीचि, भारद्वाज, भृगु, वसिष्ठ, अथर्वा ,कण्व जैसे ऋषियों को ब्रह्म ऋषि कहा जाता है।
जो आजीवन अपने आपको आध्यात्मिक उत्प्रेरणा से जागृत बनाए रहते हैं उन्हें ब्रह्मर्षि कहा जाता है ।
अथर्ववेद के प्रस्तुतकर्ता अथर्वा को, जो उस काल में आदर्श पुरुष कहलाते थे ‘ब्रह्मर्षि’ के पद पर सम्मानित किया गया था।
जिसने आत्मज्ञान ( कैवल्य या मोक्ष ) प्राप्त कर लिया है और ब्रह्म के अर्थ को पूरी तरह से समझकर जीवनमुक्त बन गया है और सर्वोच्च दिव्य ज्ञान, अनंत ज्ञान (सर्वज्ञान) और आत्म ज्ञान प्राप्त कर लिया है जिसे ब्रह्मज्ञान कहा जाता है।जब एक ब्रह्मर्षि की मृत्यु हो जाती है तो वह परममुक्ति प्राप्त करता है और खुद को संसार , जन्म और मृत्यु के चक्र से मुक्त करता है ।
2. देवर्षि----
संत जिसने देवत्व प्राप्त कर लिया है, दिव्य ऋषि
देवताओं के ऋषि, वह देव जो ऋषि है।
अत्रि,आंगिरस,नारद,मरीचि,पुलस्त्य, पुलह, क्रतु, इत्यादि ऋषि देवर्षि माने जाते हैं ।
3. महर्षि ---
महान ऋषि या संत(यह शब्द मानवजाति के मूल पुरुष या दस प्रजापतियों के लिए प्रयुक्त हुआ है।
दुर्वासा,अगस्त्य, वाल्मीकि या वेद व्यास जैसे ऋषियों को महर्षि कहा जाता है।
4. परमर्षि ---
उच्च कोटि का ऋषि, सर्वश्रेष्ठ ऋषि।
भेल जैसे ऋषियों को परमर्षि कहा जाता है।
5. काण्डर्षि---
वेद की किसी एक शाखा, काण्ड या विद्या की व्याख्या करने वाले।
जैमिनि जैसे ऋषियों को काण्ड ऋषि कहा जाता है।
6. श्रुतर्षि--
ऋषि विशेष।
श्रुति का शाब्दिक अर्थ है---
सुना हुआ।
ईश्वर की वाणी जो प्राचीन काल में ऋषियों द्वारा सुनी गई थी और शिष्यों के द्वारा सुनकर जगत में फैलाई गई थी।
जो ऋषि श्रुति और स्मृति शास्त्र में पारंगत हो। सुश्रुत जैसे ऋषियों को श्रुतर्षि कहा जाता है।
एक विशेष क्रम का ऋषि; जिसके द्वारा पवित्र वचन सुना गया है, सिखाया नहीं गया है।
7. राजर्षि ---
राजकीय ऋषि या वह राजा जो ऋषि बन गया।
क्षत्रिय समाज का पुरुष जिसने अपने पवित्र जीवन तथा साधना मय भक्ति से ऋषि का पद प्राप्त कर लिया हो।
विश्वामित्र, पुरुरवा,राजा जनक और ऋतुपर्ण जैसे ऋषियों को राजर्षि कहा जाता है।
ઋષિ પંચમીનો ઐતિહાસિક અને ધાર્મિક અર્થ
-
સપ્ત ઋષિઓની પૂજા
ઋષિ પંચમીનો તહેવાર મુખ્યત્વે સપ્ત ઋષિઓ – કશ્યપ, અત્રિ, ભરદ્વાજ, વિશ્વામિત્ર, ગૌતમ, જમદગ્નિ અને વસિષ્ઠ – તેમની સ્મૃતિમાં ઉજવાય છે.
માન્યતા છે કે આ ઋષિઓએ વૈદિક જ્ઞાન, સંસ્કાર અને ધર્મનો પ્રચાર કરીને માનવ સમાજને સદ્ગુણોનો માર્ગ બતાવ્યો.
પાપવિમોચનનો દિવસ
હિંદુ શાસ્ત્રો મુજબ, સ્ત્રીઓના માસિક ચક્ર દરમિયાન અજાણતાં થયેલા કોઈ પણ ધાર્મિક અપરાધ કે અશુદ્ધિથી મુક્ત થવા માટે ઋષિ પંચમીનો ઉપવાસ રાખવામાં આવે છે.
આ દિવસ "શુદ્ધિ દિવસ" તરીકે પણ ઓળખાય છે.
પુરાણોમાં ઉલ્લેખ
ભવિષ્ય પુરાણ અને પદ્મ પુરાણમાં ઋષિ પંચમીના વ્રતનું વર્ણન મળે છે.
એક કથા અનુસાર, એક સ્ત્રીએ માસિક ચક્ર દરમિયાન અશુદ્ધિ નિયમોનું પાલન ન કરવાથી આગામી જન્મમાં દુઃખ ભોગવવું પડ્યું. પછી ઋષિ પંચમીનું વ્રત રાખવાથી તે મુક્તિ પામી.
આથી, આ દિવસ "પાપક્ષયકારી" માનવામાં આવે છે.
કૃષિ અને પ્રકૃતિ સાથેનો સંબંધ
આ દિવસ ભાદરવા સુદ પંચમના રોજ આવે છે (શુક્લ પક્ષની પાંચમી), જે સમય કૃષિમાં નવા પાક અને પ્રકૃતિની પાવનતા સાથે જોડાયેલ છે.
ઋષિઓએ માનવ જીવન અને પ્રકૃતિ વચ્ચે સંતુલન રાખવાનો સંદેશ આપ્યો હતો.
એટલે આ દિવસ પ્રકૃતિ પૂજા અને ઋષિઓના જ્ઞાનને યાદ કરવાનું પ્રતિક છે.
આધ્યાત્મિક મહત્વ
ઋષિ પંચમીનો ઉપવાસ મનુષ્યને આત્મશુદ્ધિ અને સંયમનો પાઠ શીખવે છે.
ઋષિઓના જ્ઞાન અને તપસ્યાનો સ્મરણ કરીને લોકોમાં ઋષિ-પરંપરાનું માન વધે છે.
આ દિવસ ધર્મશાસ્ત્ર, વૈદિક જ્ઞાન અને ગુરુ-શિષ્ય પરંપરાની ઉજવણી સમાન છે.
ઋષિ પંચમી એ એક ધાર્મિક અને ઐતિહાસિક તહેવાર છે, જે સ્ત્રીઓ માટે પાવન ઉપવાસ દિવસ છે. તે સપ્ત ઋષિઓને સમર્પિત છે, જે માનવ સંસ્કૃતિના જ્ઞાન સ્તંભ છે. આ દિવસ આત્મશુદ્ધિ, પાપવિમોચન, પ્રકૃતિ પ્રત્યે આદર અને ઋષિ પરંપરાનું સન્માન દર્શાવે છે.
